یکی از نقاط قوت کشور ما وجود اقوام و گروه‌های مردمی مختلف در آن است که هریک فرهنگ خاص خود را نیز دارند، و در میان این فرهنگ‌ها، غذا و خوراکی‌ها جایگاهی بسیار ویژه دارند. در هر شهر و روستای کشور نوع خاصی از شیرینی، نان، خشکبار، نوشیدنی و مواردی از این قبیل وجود دارد که می‌توانند سوغات ایران برای گردشگران باشند.
بخش مهمی از فرهنگ هر منطقه از کشور شامل همین خوراکی‌ها است و بنابراین بد نیست در این مطلب نابرو سری به مناطق مختلف کشور ایران بزنیم و با خوراکی‌هایی که در آنجا به عنوان سوغات خریده می‌شوند آشنا شویم. به این ترتیب در سفرهای بعدی خود با آگاهی بیشتر می‌توانیم در مقصد خود بگردیم و خوراکی‌های اصیل آن منطقه را به عنوان سوغات تهیه کنیم.
1- زعفران؛ یادگاری با رنگ، طعم و عطر سرمست‌کننده
زعفران، یا آنطور که در زبان پارسی گفته می‌شد، زَرپَران بخش خامه و کُلاله گلی زیبا از خانواده زنبق است که رنگی بنفش دارد. این گیاه ارزش غذایی، پزشکی و همچنین اقتصادی بالایی دارد. ایران بزرگترین تولیدکننده، صادرکننده و مصرف‌کننده زعفران در دنیا است. در حقیقت ایرانیان بودند که قرن‌ها پیش خواص این گیاه را کشف کردند و به ارزش آن پی بردند. پس از حمله اعراب به سرزمین ایران، تعدادی از کشاورزان زعفران توسط معاویه به کشورهای اسلامی تبعید شدند تا مردم عرب را نیز با خواص دارویی این گیاه اعجازانگیز آشنا کنند. پس از آن بود که دنیا کم‌کم با این گیاه و خواص بی‌نظیرش آشنا شد.
امروزه زعفران در بخش‌های مختلف کشور ایران و چند کشور دیگر می‌روید و با زحمت فراوان توسط کشاورزان برداشت و آماده‌سازی می‌شود. از جمله مهم‌ترین استان‌های تولیدکننده زعفران در ایران می‌توان به استان خراسان اشاره کرد، و در این استان شهرستان قائنات یکی از شناخته‌شده‌ترین تولیدکنندگان زعفران مرغوب، نه‌تنها در کشور، بلکه در دنیا است. به طوری که امروزه قائنات را به عنوان پایتخت زعفران جهان می‌شناسند.
از دیگر شهرهای تولیدکننده این گیاه باارزش که از سوغات ایران است می‌توان به تربت حیدریه، بُشرویه، بیرجند، تربت جام، گناباد، سبزوار، نیشابور، اصفهان، برخی شهرهای استان فارس، شاهرود، قزوین و اردبیل اشاره کرد. زعفران در فرهنگ غذایی مردم ایران جایگاهی ویژه دارد، از غذاهای اصیل ایرانی تا انواع شیرینی‌ها و دسرها و نوشیدنی‌ها، ردپای این ادویه خوش رنگ و بو را می‌توان در سفره‌های ایرانی دید. زعفران عنصری جداناپذیر در فرهنگ غذایی ایران است و از مهم‌ترین سوغات این کشور محسوب می‌شود.
2- ادویه؛ رنگ‌ها و طعم‌ها
در کنار زعفران، سایر انواع ادویه نیز در شهرهای مختلف ایران کشت و مصرف می‌شود و بخش مهمی از سوغات ایران است. ایران در کنار کشور هند، یکی از بزرگترین مصرف‌کنندگان ادویه در دنیا است. استان خراسان یکی از مهم‌ترین شهرهای کشور در تولید ادویه است. ادویه‌هایی همچون زردچوبه، انواع فلفل، دارچین، هل، زنجبیل، زیره، سماق و آویشن از پرکاربردترین انواع طعم‌دهنده در غذاها و دسرهای ایرانی هستند. عطر این ادویه‌ها را در شیرینی‌ها، چای و تمام غذاهای ایرانی می‌توان استشمام کرد. سالیان درازی است که ایرانیان به خواص ادویه‌ها واقف هستند و از اثرات معجزه‌آسای آن بر طعم و بوی غذاها آگاهی دارند، و به همین دلیل است که ادویه در میان ایرانیان جایگاهی بالا دارد.
در هر منطقه از کشور ایران ترکیب خاصی از ادویه کاربرد دارد، زنان و مردان ایرانی برای تهیه هر نوع غذا در هر منطقه کشور ادویه‌هایی خاص را باهم ترکیب می‌کنند و عطر و طعم غذاهای خود را منحصر به فرد می‌سازند. ادویه یکی از بهترین سوغاتی است که می‌توان آن را در استان‌های مختلف ایران تهیه کرد. از جمله می‌توان به استان خراسان، اصفهان، فارس و سیستان و بلوچستان اشاره کرد. البته در کنار ادویه، در دستور پخت بسیاری از غذاهای ایرانی انواع سبزیجات خشک و تازه هم کاربرد دارد. ایران تنوع بی‌نظیری از سبزیجات را تولید می‌کند و فراوانی آن‌ها باعث شده این محصولات با قیمتی مناسب در دسترس باشند.
انواع سبزی‌ها به صورت خشک شده تا مدت زیادی سالم باقی می‌مانند. فسادناپذیری آن‌ها، قیمت مناسب و وزن کم آن باعث شده سبزیجات خشک نیز در کنار ادویه از سوغاتی باشد که در شهرهای مختلف کشور قابل تهیه هستند.
3- خشکبار؛ خوشمزه و سالم
شهرهای مختلف ایرن در زمینه تولید و صادرات خشکبار نیز در دنیا شناخته شده هستند. از مهم‌ترین خشکباری که در ایران تولید می‌شود می‌توان به پسته اشاره کرد. ایران بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده پسته در دنیا است. از جمله استان‌هایی که به تولید پسته می‌پردازند می‌توان به استان سمنان، و مشخصا شهر دامغان، و همچنین استان کرمان (شهرهای رفسنجان و سیرجان) اشاره کرد. پسته نیز در فرهنگ ایران جایگاه مشخصی دارد. سفره‌های نوروز و شب یلدا با انواع خشکبار و بخصوص پسته برای اعضای خانوده و مهمانان آماده می‌شوند.
در بسیاری از شیرینی‌های ایرانی، همچون گز و سوهان، نیز پسته کاربرد دارد و جز جدایی ناپذیر آن‌ها است. در کنار پسته، سایر انواع خشکبار نیز در شهرهای مختلف کشور تولید می‌شوند، انواع بادام، فندق و همچنین میوه‌هایی مانند توت، انجیر، زردآلو (قیصی) و انگور (کشمش) نیز به صورت خشک شده، هم به عنوان آجیل و هم به عنوان ترکیبات غذایی مورد استفاده ایرانیان قرار می‌گیرد. هر استان، با توجه به اقلیم خود نوع خاصی از خشکبار را تولید می‌کند. بنابراین در سفر به شهرهای مختلف ایران با تنواع بی‌نظیری از انواع آجیل و خشکبار روبرو می‌شوید که می‌توان آن را به عنوان سوغات ایران خرید.
4- عرقیجات؛ عصاره گیاهان دشت‌ها و کوهستان‌های ایران
وجود اقلیم‌های متنوع در کشور ایران باعث می‌شود در مناطق مختلف کشور گیاهان مختلفی برویند، انواع گیاهانی که در کوهستان‌ها می‌رویند، گیاهانی که در مناطق مرطوب می‌رویند و گیاهان مناطق گرمسیر. هر کدام از این گیاهان خواصی دارند که از دیرباز مورد توجه طبیبان و دانشمندان ایرانی بوده‌اند. تنوع کم‌نظیر این گیاهان و آگاهی از خواص آن‌ها باعث شده ایران در زمینه تولید انواع عرقیجات گیاهی نیز در دنیا شناخته‌شده باشد.
یکی از مهم‌ترین شهرهای تولیدکننده عرقیجات گیاهی در کشور، شهر کاشان است، و در بین صدها نوع عرق گیاهی، گلاب کاشان است که بیش از هر نوع عرقیجات دیگر آوازه آن در دنیا پیچیده است. گلابگیری در شهر کاشان همچنان به روش سنتی صورت می‌گیرد و روش تهیه آن به یکی از مراسم‌های ویژه کشور تبدیل شده است. هر ساله در اردی‌بهشت ماه در بخش‌های مختلف شهر کاشان جشن گلاب‌گیران برگزار می‌شود و مردم این فرصت را دارند تا مراحل تهیه این ماده خوشبو و باارزش را از نزدیک ببینند و حتی در آن شرکت کنند. گلاب نیز در تهیه بسیاری از دسرها و نوشیدنی‌های ایرانی کاربرد دارد.
همچنین در طب سنتی ایران نیز گلاب جایگاهی ویژه دارد و در بین طبیبان طب سنتی عقیده بر این است که این ماده خاصیت تسکین‌دهی دارد. گلاب و سایر انواع عرقیجات از دیگر سوغات ایرانی هستند که در بسیاری از شهرها، که خود تولیدکننده آن‌ها هستند، به عنوان سوغات ایران خریده می‌شوند.
4- انواع شیرینی؛ به شیرینی شادی‌های ایرانی
ایران یکی از کشورهایی است که شیرینی‌هایی با تنوع بسیار زیاد دارد. شاید در کم‌تر کشوری تا این میزان تنوع در شیرینی و البته قنادی در سطح شهرها وجود داشته باشد. ایرانیان در بسیاری از مراسم و مناسبت‌ها از انواع شیرینی استفاده می‌کنند. هر شهر و روستایی در ایران نوع خاصی از شیرینی را به فرهنگ ایرانی معرفی کرده، در سفر به مناطق مختلف کشور، یکی از نخستین گزینه‌ها برای خرید سوغات شیرینی‌ها هستند.
یکی از شناخته‌شده‌ترین انواع شیرینی در ایران گز است و اصفهان تولیدکننده اصلی آن در کشور است. گز برای نخستین بار در زمان آقامحمدخان قاجار از ایران به کشورهای دیگر صادر شد. امروزه گز یکی از شناخته‌شده‌ترین شیرینی‌های اصیل ایرانی است. سوهان نوع دیگری از انواع شیرینی ایرانی است که بیش از هر شهر دیگر در قم تولید می‌شود. باقلوا نوع دیگری از شیرینی است که گرچه در اصل توسط ترک‌ها ابداع شد، اما در حال حاضر علاوه بر کشور ترکیه، در ایران، جمهوری آذربایجان و برخی کشورهای عربی نیز تولید می‌شود.
کلوچه نوع دیگری از شیرینی ایرانی است که انواع مختلفی دارد. شناخته‌شده‌ترین انواع آن کلوچه گردویی یا نارگیلی و کلوچه فومن است. کلوچه‌های نارگیلی و گردویی در بسیاری از شهرهای کشور تولید می‌شوند و کارخانه‌های اصلی تولیدکننده آن‌ها را بیشتر از هر جای دیگر می‌توان در استان مازندران دید. اما کلوچه فومن، همانطور که از نام آن مشخص است، خاص استان گیلان و مشخصا شهر فومن است.
استان کرمانشاه یکی از خوشمزه‌ترین شیرینی‌های ایرانی را به فرهنگ این کشور معرفی کرده است، کاک نوعی شیرینی است که از لایه‌های بسیار نازک خمیر تهیه شده و به صورت لوزی برش زده می‌شود. البته این شیرینی در شهر شیراز نیز تولید می‌شود و به آن یوخه می‌گویند. تفاوت کاک و یوخه در این است که ضخامت خمیری که برای تهیه یوخه شیراز به کار می‌رود نازک‌تر از خمیر کاک است.
کلمپه شیرینی مخصوص استان کرمان است. نان برنجی، که از آرد برنج تهیه می‌شود نوعی دیگر از شیرینی اصیل ایرانی است که در بسیاری از شهرها تولید می‌شود. مسقطی شیرازی شیرینی خوش طعم دیگری است که برای تهیه آن از نشاسته، گلاب، زعفران و شکر استفاده می‌کنند. باسلوق نیز کم و بیش با همین ترکیبات تهیه می‌شود، اما بدون زعفران و با رنگ سفید.
نبات که همیشه در کنار چای و سایر انواع دمنوش‌های ایرانی دیده می‌شود نیز یکی از اصیل‌ترین انواع شیرینی است که در کشور تولید می‌شود. شهرهای مشهد و اصفهان از جمله شهرهایی هستند که بهترین نبات‌ها را تولید می‌کنند. نقل، پولکی، پشمک، ریس، نوقا و رشته خوشکار از انواع دیگر سوغات ایران هستند.
5- خرما؛ مروارید سیاه
خرما یا رطب میوه‌ای با ارزش غذایی فوق‌العاده بالا است. پس از کشور مصر، ایران بیشترین نخلستان‌های دنیا را دارد و از بزرگترین تولیدکننده‌گان و صادرکنندگان خرما در جهان است. خرما در کشور ایران حتی پیش از دوره هخامنشیان کشت می‌شد. این میوه امروزه در فرهنگ غذایی ایران جایگاهی ویژه دارد و علاوه بر اینکه آن را به همراه چای میل می‌کنند، در تهیه بسیاری از شیرینی‌های ایرانی نیز کاربرد دارد.
انواع مختلفی از خرما در کشور ایران تولید می‌شود. در سفر به استان‌های خوزستان، هرمزگان، کرمان، بوشهر، فارس و سیستان و بلوچستان می‌توانید بیشترین نخلستان‌های کشور را ببینید و مرغوب‌ترین خرماهای دنیا را به عنوان سوغات ایران خریداری کنید.
6- چای؛ نوشیدنی سنتی و محبوب ایرانی‌ها
چای یکی از محبوب‌ترین نوشیدنی‌ها در بین ایرانیان است. گرچه امروزه چای بخشی از فرهنگ مردم ایران را تشکیل می‌دهد، اما، در مقایسه با کشورهایی مثل چین، هند و ژاپن، سابقه مصرف این نوشیدنی در ایران چندان طولانی نیست. گفته می‌شود مغول‌ها بودند که نخستین بار چای را به ایران آوردند، اما در زمان امیرکبیر بود که مصرف این نوشیدنی در میان ایرانیان رواج یافت.
علیرغم تولید چای مرغوب در مزارع شمال کشور، ایران در گرفتن سهی چشمگیر در بازار جهانی چای چندان موفق نبوده است. اما ایرانیان خود بهتر از هرکس دیگر با طعم بی‌نظیر چای کشت شده در مزارع شمال کشور آشنا هستند. دوست‌داران چای، طعم اصیل چای ایرانی را با هیچ چای دیگری عوض نمی‌کنند.
استان گیلان بیشترین سهم کشت این گیاه را در کشور دارد. در سفر به شهرهای مختلف استان گیلان، در کنار بازدید از مزارع زیبای چای، بهتر است برای خود و آشنایانتان از چای مرغوب تولید شده در این استان نیز بخرید. عصرهای سرد پاییز و زمستان با استشمام عطر چای ایرانی در خانه، در کنار یکی از بیشمار انواع شیرینی‌های ایرانی، می‌تواند گرم و دل‌انگیز شود. چای ایرانی برگ سبزی است که می‌توانید برای جاری کردن حس‌های خوب بین اعضای خانواده خود و آشنایانتان از خاک مزارع گیلان به عنوان سوغات ایران به ارمغان ببرید.
7- مرکبات؛ عطر باغ‌های شمال
گوناگونی اقلیم‌ها در ایران و وجود خاک حاصلیخز باعث شده انواع مرکبات در این کشور، و بخصوص در شهرهای شمالی، به عمل بیاید. در سفر به شهرهای شمالی بیش از هر محصول کشاورزی دیگر مرکبات خواهید دید. در استان گلستان و مازندران حتی کوچه‌ها و خیابان‌ها پر است از درختان نارنج، در فصل بهار این درختان غرق شکوفه می‌شوند و عطر بهارنارنج در همه جای شهر می‌پیچد، از پنجره‌های باز به داخل خانه‌ها می‌آید و جان‌ها را تازه می‌کند. اگر به استان‌های گلستان، گیلان و مازندران سفر می‌کنید از خرید پرتقال‌های خوش‌طعم، نارنج‌های خوش‌عطر و لیموهای خوش‌رنگ غافل نشوید و حتی اگر فرصتش را یافتید به باغ‌های مرکبات نیز سری بزنید. به این ترتیب می‌توانید از دیدن این میوه‌های زیبا بر روی درخت و چیدن آن‌ها به دست خود لذت ببرید.
تنها مرکبات نیستند که در این خاک حاصلخیز به خوبی عمل می‌آیند، ایران باغ‌های زیبای انار، تاکستان‌هایی با انواع انگور و باغ‌های عطرآگین سیب نیز دارد. در طول سفر خود، اگر شرایط برایمان فراهم بود، خرید میوه‌های خوش‌عطر و طعم ایرانی را فراموش نکنیم و به کشاورزان‌مان این انگیزه را بدهیم که بیشتر و بهتر تولید کنند. در کنار خرید میوه‌های تازه، می‌توانید شیره‌ای که از برخی از این میوه‌ها تهیه می‌شود را نیز به عنوان سوغات ایران خریداری کنید. فراوانی میوه در ایران باعث شده این کشور در کار به عمل‌آوری شیره برخی میوه‌ها، همچون خرما و انگور نیز در جهان حرف‌هایی برای گفتن داشته باشد.
8- عسل؛ اکسیری به دست آمده از گل‌های ایران
عسل یکی دیگر از انواع سوغات ایران است که در بسیاری از شهرهای ایران می‌توان آن را تهیه کرد. هر منطقه از کشور با طبیعت منحصر به فردی که دارد عسل‌هایی با کیفیت و خواص متفاوت تولید می‌کند. در بخش‌های غربی و شمال غربی کشور، همچون استان چهارمحال و بختیاری، کردستان و آذربایجان، اقلیم کوهستانی وجود دارد، و در مناطق شمالی اقلیم جلگه‌ای را می‌بینیم.
در هر کدام از این بخش‌ها نوعی خاصی از گل و گیاه می‌روید و به این ترتیب زنبورهایی که در این مناطق گردش می‌کنند شهد گیاهان متفاوت را جمع و آن را تبدیل به عسل می‌کنند. عسل حاصل از گیاهان مختلف نیز طعم، رنگ و خواصی متفاوت دارند. در بسیاری از شهرهای ایران می‌توان عسل با کیفیت تهیه کرد و آن را به عنوان یک سوغات باارزش با خود برد.
9- ترشیجات؛ تنوع بی‌نظیر رنگ و طعم روی سفره ایرانیان
تنوع میوه و سبزیجات در ایران باعث شده روش‌های مختلفی برای حفظ و نگهداری آن‌ها نیز ایجاد شود. یکی از این روش‌ها تبدیل آن‌ها به ترشی است. به تعداد میوه‌ها و سبزیجات و همچنین شهرها و روستاهایی که در ایران وجود دارد تنوع ترشی نیز در این کشور وجود دارد. میوه‌ها و سبزیجات تازه با اضافه کردن سرکه به آن‌ها عمر طولانی‌تری خواهند داشت.
انواع ترشی همیشه بخشی از سفرهای رنگین ایرانی‌ها بوده‌اند و گزینه مناسبی برای سوغات ایران نیز هستند. در برخی مناطق ایران، از سبزیجاتی مانند گوجه‌فرنگی و میوه‌هایی مانند انار نیز رب تهیه می‌شود که از آن در طبخ غذاها استفاده می‌کنند. رب‌های تازه تهیه شده نیز می‌توانند سوغات خوبی برای آشنایان شما باشند.
10- مربا؛ طعم شیرین صبح‌های ایرانی
یکی دیگر از روش‌های حفظ و نگهداری از میوه‌ها برای مدت طولانی، تبدیل آن‌ها به مربا است. مربا یکی از بخش‌های محبوب صبحانه ایرانی است. در هر استان، با توجه به میوه‌هایی که در آنجا تولید می‌شود یا در دسترس است مربایی خاص تهیه می‌شود. انواع مربا نیز گزینه مناسب دیگری برای خرید سوغات هستند. بخصوص اگر با میوه مخصوص همان منطقه تهیه شده باشند.
11- لبنیات؛ مقوی، سالم و متنوع
وجود دشت‌های سرسبز و گیاهان متنوع، باعث شده دامپروری نیز در ایران رونق داشته باشد. دام‌هایی که از تغذیه مناسب و با کیفیت برخوردار باشند، شیری با کیفیت نیز تولید می‌کنند. این شیر در نهایت می‌تواند تبدیل به لبنیاتی مرغوب شود. ایران از جمله کشورهایی است که لبنیات به مقدار فراوان در آن تولید و مصرف می‌شود. ایرانیان حتی در طبخ غذاهای خود نیز از لبنیات استفاده می‌کنند. جدا از انواع لبنیات که در همه جای جهان وجود دارند، نوع خاصی از از لبنیات هستند که تنها در ایران تولید می‌شوند.
همچون دوغ، کشک و قارا (قره‌قروت). در شهرهای مختلف، بسته به فرهنگ مردم آن منطقه از شیر حیوانات گوناگون لبنیاتی تولید می‌شود که ممکن است در مناطق دیگر آنچنان معمول نباشند، همچون دوغ شتر، ماست و پنیر تهیه شده از شیر بوفالو، و ماست تهیه شده از شیر میش.
سخن آخر
ایران سرزمینی وسیع با صدها فرهنگ مختلف است، و اهالی مناطق مختلف کشور هرکدام پیشکشی خوش‌عطر و طعم بر سفره رنگارنگ سوغات ایران قرار داده‌اند. پیش از سفر به هر منطقه درمورد سوغات آن مطالعه کنیم و با خرید این سوغات، نه تنها از تولیدکنندگان محصولات با کیفیت داخلی حمایت کنیم، بلکه طعم و عطر اصیل ایرانی را نیز در زندگی خود جاری کنیم.
