پیش از صحبت از بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی مختصری به شهر اردبیل بپردازیم:
شهر اردبیل در شمال‌غربی ایران و نزدیک جمهوری آذربایجان واقع شده و مرکز استان اردبیل است. آب‌وهوای این شهر در اغلب روزهای سال سرد است، به‌طوری‌که اردبیل جزو سرد‌ترین شهرهای ایران در زمستان بوده و در تابستان هم هوای خنک و معتدلی دارد. شهر اردبیل به دو دلیل اهمیت دارد: یکی به واسطه تجارت ابریشم که در گیلان به‌دست می‌آید و دیگری برای اینکه سر حلقه فرقه صفویه،شیخ صفی الدین اردبیلی، از این شهر برخاسته و در همین‌جا به خاک سپرده شده است. اردبیل لبریز است از تاریخ، طبیعت و چشمه؛ همینطور استان اردبیل ترکیب طبیعت و تاریخ و تلفیق معماری و جنگل است.
اردبیل یا بهار است یا زمستان…یا سرد است یا خنک…در فصل تابستان این شهر با خنکای ناب خود شما را از گرمای طاقت‌فرسای شهرهای دیگر نجات خواهد داد. از طرف دیگر این شهر هم برای دوست‌داران تاریخ حرف دارد و هم برای اهل طبیعت گردی و شکم گردها؛ و مهم‌تر از همه تاریخ این شهر است که شهر شیخ صفی الدین اردبیلی، نیای شاه اسماعیل بنیان‌گذار سلسله صفویان محسوب می‌شود.
شیخ صفی الدین اردبیلی کیست؟
شیخ صفی الدین ابولفتح اسحاق اردبیلی متولد ۶۵۰ و متوفی ۷۳۵ هجری قمری است. وی نیای شاه اسماعیل اول موسس سلسله صفوی ایران و یکی از موثرترین عرفای قرن هشتم هجری قمری بود. با ظهور شیخ صفی الدین اردبیلی حکومت ملی ایران توسط فرزندانش و در قالب مذهب تشیع، برقرار شد. صفىالدین، حتى هنگام حیات خود تاثیر سیاسى بسیارى برجاى گذاشت. شیخ صفی الدین در سال ۷۰۰ هجری با انتخاب اردبیل به‌عنوان پایگاه نشر اسلام خانقاه خود را در مرکز شهر احداث کرد.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مکان های تاریخی اردبیل و از آثار ثبت شده ایران در فهرست جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۰ است. به طور‌کلی اصالت معماری دوران صفویه به بهترین شکل در بقعه شیخ صفی تجلی پیدا کرده است. این بقعه یکی از بزرگترین مقبره‌های جهان است. سابقه بخش‌هایی از بقعه شیخ صفی به دوران خود شیخ صفی و فرزندان وی شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاه‌پوش می‌رسد. برخی منابع معتقد هستند بقعه شیخ صفی درگذشته منزل خود شیخ بوده است. سپس بنابر وصیتش جنازه او را در اتاقی جنب خلوتخانه دفن کرده‌اند و بر قبر وی بنایی ساخته‌اند.
بقعه شیخ صفی از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:
- بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی؛ معروف به گنبد الله الله
- تالار دارالحفاظ؛ قندیل‌خانه یا نمازخانه
- شاه‌نشین
- آرامگاه شاه اسماعیل اول یا گنبد شاه اسماعیل
- آرامگاه محیى الدین محمد معروف به حرمخانه
- عمارت چینىخانه
- دارالحدیث (طاق متولى یا دارالسلام)
- بناى معروف به مسجد جنت سرا
- سردر شاه عباسى
- دروازه اصلی یا سردر بزرگ
- حیاط بزرگ یا حیاط باغ
- حیاط کوچک میانی
- ساحت یا صحن اصلى
- چله‌خانه
- محوطه معروف به قبرستان شهیدگاه
- خانقاه یا زوایه
بخش‌های مختلف آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی
در ادامه بخش‌های مختلف این آرامگاه را با هم بررسی می‌کنیم:
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی: این اثر یکی از شگفت‌انگیزترین مظاهر هنر ایرانی است. آرامگاه شیخ از داخل به شکل هشت ضلعی و از خارج به شکل استوانه است. داخل بنا با گچبری‌ها و تزیینات گیاهی و خطوط خوشنویسی آیات قرآنی، خاتم‌کاری و میناکاری کار شده است. این مقبره، زیرنظر صدرالدین موسی ساخته و پرداخته شده است.
آرامگاه شاه اسماعیل اول: این مزار از نظر تزیینات هنرى از باشکوه‌ترین بخش‌هاى مجموعه مذهبی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می‌شود. آرامگاه او بین آرامگاه محیی الدین محمد و گنبد الله الله (شیخ صفی) قرار دارد. دیوارنگاره‌های تذهیب، صندوق منبتکارى و خاتمکارى مرصع و بىنظیر این بخش، به‌ویژه کتیبه گچبرى از هنرهای علیرضا عباسى، خوشنویس معروف عهد شاه‌عباس کبیر است.
چینی خانه: موزه چینی خانه در حدود سال‌های ۱۰۱۴ تا ۱۰۱۸ هجری قمری توسط شیخ بهایی احداث شده و بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارد. این بنا از نظر معماری و تزیینات از پدیده‌های شگفت‌انگیز قرن یازدهم هجری به شمار می‌رود. از برجسته‌ترین ویژگی این فضای معماری می‌توان به طاق‌نماهای پرکار گچی اشاره کرد. درواقع شاه عباس صفوی این بخش از مجموعه بقعه شیخ صفی را به منظور نگهداری از اشیا اهدایی پادشاهان چین احداث کرد و می‌توان گفت قدیمی‌ترین کلکسیون اشیا تاریخی و باستانی کشور محسوب می‌شود.
این بنای تاریخی از بخش‌هایی برای نگهداری ظروف چینی و کتب خطی تشکیل شده و اشیا اهدا شده به شاه عباس هم برای نگهداری به این بنا انتقال می‌یافت که شامل بیش از هزار ظرف است. درواقع به‌دلیل موقعیت سیاسی و جغرافیایی اردبیل و عبور کاروان‌های تجاری چین، پادشاهان چینی این هدایا را به‌منظور جلب نظر و عرض ارادت پادشاهان صفوی اهدا می‌کردند.
ایوان جنت سرا (معروف به مسجد و میدان و مقبره): این بنا که به شکل هشت ضلعى طراحی و ساخته شده، بزرگترین و بلندترین عمارت مجموعه مذهبی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می‌شود.
قبرستان شهیدگاه: عنوان شهیدگاه اولین بار زمان شاه اسماعیل اول به این قبرستان داده شد. روایت است شاه اسماعیل اول در سال ۹۱۵ هجری پس از جنگ با فرخ یسار و فتح شروان جنازه پدر و جدش را همراه بزرگان و سرکردگان صفوی به اردبیل انتقال داد و کنار مزار جدش دفن کرد. از آن زمان این قبرستان به شهیدگاه معروف شد. البته پس از وقوع جنگ چالدران تعدادی از قهرمانان شهید این نبرد نابرابر به این قبرستان منتقل و در آن جا به خاک سپرده شدند.
چله خانه: در مجموعه خانقاه و آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دو چله‌خانه برای خلوت‌نشینی وجود داشته است. چله قدیم برای شیخ صفی الدین و چله جدید برای خلوت صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی ساخته شده بود. این چله‌خانه‌ها سمت غربی و شرقی حیاط میانی روبروی هم قرار دارد.
و درنهایت
و در آخر این مجموعه لبریز از هنر ایرانی-اسلامی است که شما را در زیبایی خود غرق می‌کند. به‌ویژه بخشی از این بنا که از خرقه شیخ صفی نگهداری می‌شود، این بخش بسیار ملموس شما را حداقل به ۶۰۰ سال پیش پرتاپ می‌کند. برای بازدید از این آرامگاه باید خود را به اردبیل،خیابان شیخی صفی،میدان عالی قاپو برسانید.
برای ورودی به داخل آرامگاه باید بلیت تهیه کنید که هزینه بلیت برای هر نفر ۵.۵۰۰ تومان است.
