کمتر کسی است که نام اصفهان را بشنود و آثار تاریخی متعدد آن را به خاطر نیاورد. آثاری مانند پل‌های استوار روی زنده‌رود، عمارت‌های شاهان ایران، حمام‌های قدیمی و موزه‌ها ازجمله آن‌ها هستند؛ ولی جاذبه‌های دیدنی و گردشگری شهر اصفهان تنها به شهر اصفهان ختم نمی‌شود، بلکه در جای‌جای این استان نشانه‌هایی از تمدن و فرهنگ گذشتگان به چشم می‌خورد. در غرب این شهر نیز مکان‌هایی وجود دارد که گردشگران را به خود جذب می‌کند. یکی از این جاذبه‌ها حمامی با قدمت 300 ساله است که در منطقه رهنان قرار گرفته و به نام حمام رهنان شهرت دارد.
برای دیروزهایی که خیلی هم دور نیست، حمام فقط حمام نبود؛ جایی بود برای شستن تن، گاهی هم سلمانی می‌شد. گاهی مطب دندان‌پزشکی و گاهی مجلس خواستگاری. حمام آن روزها مثل حمام‌های امروزی، لحظه‌ای نبود. آداب و رسوم داشت و کلی بیا و برو. گاهی برای زائو حمام می‌گرفتند و گاهی برای عروس. گاهی هم حمام نقش غسال‌خانه را بازی می‌کرد.
در موزه حمام رهنان نگاهی کوتاه خواهیم داشت به این مراسم‌ها که تنها نامشان در خاطره بزرگ‌ترهایمان برجا مانده است و دیگر هیچ اثری از آن‌ها نیست.
با من در این مطلب از نابرو همراه باشید تا شما را با حمام رهنان از جاذبه های دیدنی اصفهان آشنا کنم.
راه‌های دسترسی به حمام رهنان
منطقه رهنان در 6کیلومتری شهر اصفهان،حد فاصل اصفهان و شهرستان خمینی‌شهر قرار دارد. این منطقه از توابع خمینی‌شهر بود و اکنون به منطقه 11 اصفهان تبدیل شده است.
اگر با ماشین شخصی می‌خواهید از این حمام تاریخی بازدید کنید، برای رسیدن به رهنان باید از میدان دروازه تهران اصفهان، به‌سمت غرب و در امتداد خیابان امام‌خمینی و از قسمت زیرین پل دوطبقه تازه‌احداث‌شده بر روی این خیابان برانید. بعداز طی مسافتی به خیابان شریف می‌رسید. در انتهای خیابان شریف، میدان رهنان و خیابان ابوذر قرار دارد که این حمام زیبا در انتهای این خیابان قرار گرفته است.
راه‌های دیگری هم برای دسترسی به حمام وجود دارد. شما می‌توانید از انتهای خیابان مسجد سید به خیابان شهیدان وارد شوید، سپس به میدان رهنان و از آنجا به خیابان ابوذر بروید. همچنین می‌توانید از خیابان اشرفی اصفهانی (کهندژ) و عبور از خیابان مطهری و خیابان ابوذر به حمام برسید.
تاریخچه و پیشینه رهنان
بنابه گفته بزرگان و به نقل از ریش‌سفیدان، منطقه رهنان از چهار قلعه تشکیل شده بود که در مجاورت مرکز اصلی پادشاهان ساسانی با نام کهندژ قرار دارد، ولی امروزه هیچ آثاری از آن‌ها باقی نیست. مسجد جامع یا ذوقبلتین و حمام رهنان تنها آثار به‌جامانده از دوران‌های قدیم در این منطقه است. همچنین براساس اسناد به‌دست‌آمده مطابق طومار شیخ بهایی سهم آب مردم رهنان از زاینده‌رود 24 سهم بوده است.
اهالی رهنان درخصوص وجه‌تسمیه نام این منطقه دو روایت مختلف دارند: اول اینکه به‌دلیل کشت زیاد گندم، آرد مردم اصفهان از این منطقه تآمین می‌شده است و به همین دلیل نام آن را «راه نان» یا «ره نان» گذاشته‌اند. برخی نیز با اشاره به مرغوبیت نان و برنج منطقه و به اصطلاح عامه «رِ» داشتن این محصولات، آن را «رِ نان» یا در گویش محلی «رِ ینون» می‌نامند.
تاریخچه رهنان
حمام رهنان زمان حاج آقامحمد رهنانی یا حاج آقامحمد ماربینی (منطقه ماربین شامل 58 پارچه آبادی بوده که رهنان یکی از این آبادی‌هاست) حاکم وقت اصفهان در دوران زندیه ساخته شده است. حاج آقامحمد اصالتا از اهالی رهنان بود و تصمیم گرفت گرمابه‌ای باشکوه و هم‌سنخ گرمابه‌های دیگر اصفهان در زادگاه خود بنا کند.
این حمام از دو قسمت حمام بزرگ و حمام کوچک تشکیل شده است که در میان محلی‌ها به «حمام دوقولو» نیز معروف است و بدین صورت آقایان و بانوان می‌توانستند به‌صورت هم‌زمان و کاملاً جدا، از فضای حمام استفاده کنند. به این ترتیب که حمام بزرگ از غروب آفتاب تا طلوع آفتاب در اختیار آقایان بوده و در طول روز در اختیار خانم‌ها قرار می‌گرفت. حمام کوچک نیز برعکس عمل می‌کرد. درهای ورودی هم کاملا از یکدیگر جدا و در دو معبر متفاوت بنا شده است.
در برخی از حکایات نیز آمده که حمام کوچک در دوران صفویه ساخته شده و در دوره زندیه و به‌دست حاج‌آقامحمد توسعه یافته و حمام بزرگ به آن اضافه شده است.
مقایسه حمام رهنان با سایر بناهای مشابه در ایران
گرمابه یا حمام رهنان در محله درب میدان و درکنار بازارچه رهنان و مسجد ذوقبلتین بنا شده است. این حمام بعداز حمام قلعه سزار در همدان و حمام چهارفصل اراک سومین حمام بزرگ ایران شناخته می‌شود. همچنین سربینه یا رختکن این حمام بزرگ‌ترین سربینه در ایران است. این اثر در سال 1347 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حمام رهنان تا سال 1377 فعال بوده و مورد استفاده مردم قرار می‌گرفته است. بعداز تعطیلی حمام از سال 1382 بازسازی آن شروع می‌شود و تا سال 1388 تنها کار سربینه به اتمام می‌رسد و بازسازی در بخش‌های داخلی حمام کوچک و بزرگ که شامل رختکن حمام کوچک، خزینه، گرمابه و انبار سوخت حمام است که تا کنون رها مانده است.
حمام رهنان در سال 1391 به کتابخانه و سال 1392 به خانه خلاقیت تبدیل می‌شود و طی اعتراضات مردمی از سال 1393 به موزه آیین تغییر کاربری داده است.
حمام رهنان تنها حمام در ایران است که به سبک شاه‌نشین ساخته شده، ولی استفاده‌کنندگان از آن مردم عادی بوده‌اند. در گذشته حمام‌هایی که متعلق به عموم مردم بود، با حمام‌هایی که برای بزرگان و اشراف‌زادگان یا به‌عبارتی شاه‌نشین ساخته می‌شد، متفاوت بود.
حمام مردمی، بسیار ساده و فارغ از هرگونه تزئینات و در ابعاد بسیار کوچک بنا می‌شده است، ولی حمام شاه‌نشین با کَنده‌کاری بر روی آهک، استفاده از کاشی و با وسعت بسیار زیاد ساخته می‌شده است. حمام رهنان ازجمله حمام‌های عامی است که در آن از کاشی‌کاری و طرح‌های رنگی برروی آهک به کار رفته است.
آغاز سفر به بخش‌های مختلف حمام
زمین حمام رهنان زمینی وسیع بدون هیچ قناسی است. در ابتدای بازارچه رهنان درِ ورودی کوچکی دیده می‌شود که بالای آن کتیبه‌ای با ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» خودنمایی می‌کند. در ورودی آن یک هشت‌ضلعی زیبا با راهروی بلند و پرپیچ و خم قرار دارد که شاخصه گرمابه‌های سنتی برای تنظیم دمای داخل و خارج گرمابه طراحی شده است و مانع خروج سریع هوای گرم داخل حمام به بیرون و ورود هوای سرد بیرون حمام به داخل می‌شده است. در انتهای راهرو، از درگاهی کوتاه به بینه‌ای بسیار بزرگ و اصلی حمام می‌رسیم.
ورود به سربیه
بعداز پیمودن راهرو وارد سربینه یا رختکن حمام می‌شویم. در بدو ورود مجسمه‌های انسان‌نما توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند، مجسمه‌هایی که یادآور آداب و رسومی است که پیشینیان در حمام انجام می‌دادند. آیین‌هایی مانند حنابندان داماد و عروس، حمام عزا، حمام زائو (زایمان)، حمام چله‌بران و… ازجمله رسوم گذشتگان در این حمام بوده است.
بینه زیبا و بزرگ این حمام به حالت شبستانی ساخته شده است و پوشش گنبدی‌شکل آن بر روی 16 ستون سنگی و آجری بنا شده است. به‌دلیل انعکاس تصویر ستون‌ها در حوض‌های متعدد برروی سکوها، این حمام را «حمام چهل ستون» نیز می‌نامند.
رختکن حمام رهنان برخلاف سایر بینه‌های حمام‌های تاریخی که سکوها را در اطراف قرار می‌دادند، در وسط بینه بزرگ قرار گرفته است و راهروها در اطراف آن هستند. حاج آقامحمد رهنانی در 300 سال پیش و در زمان زندیه با نیت حل اختلاف محله‌های رهنان این سبک از معماری را استفاده کرده است و موجب شده بود اهالی محله‌های رهنان تمامی اختلافات خود را در یک حمام مشترک و برروی یک سکو برطرف کنند. این نوع از معماری باعث شده است حمام بزرگ رهنان نامزد حمام صلح جهانی شود.
حالت صلیبی بینه این حمام به اعتقاد ایرانیان باستان به گردآوری انرژی چهار عنصر آب، خاک، باد و آتش در چهار سوی این حمام برمی‌گردد.
همچنین شکل صلیبی رختکن این حمام نشان از چهار محله اصلی رهنان دارد: محله طاحونه که بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین این محله‌ها است، محله زاجان، محله ماشاده و محله چارشاه. افراد هر یک از این محله‌ها به‌صورت جداگانه در داخل یکی از این سکوها یا قسمت‌ها می‌نشستند. باتوجه‌به اینکه این حمام در محله درب میدان ساخته شده است، اهالی این محله نیز به اتفاق اهالی محله چارشاه در یک سکو قرار می‌گرفتند.
این بینه در میان حمام‌های عامی‌نشین جزو نادرترین بینه‌‌هایی است که در آن چهار نوع از تزئینات آهک و گچ و نقوشی با استفاده از سه رنگ به کار رفته است. مدل‌های اسلیمی، گل و بته‌ای، حیوانی یاسینه کبوتری و مدل شمایل ازجمله طرح‌هایی است که با استفاده از رنگ‌های قرمز، سیاه و سفید تزئین شده‌اند.
شمایل و نمایش آیین‌های گذشتگان در حمام
هنگام ورود به این حمام ابتدا به شمایل مردی برمی‌خورید که به «سر حمامی» معروف است. کاسه‌دار و استاد حمامی نیز نام‌های دیگری است که به او نسبت داده‌‍اند که مدیریت کل حمام را بر عهده داشته است.
در بخشی دیگر نمادهایی از آیین عروسی یا حنابندان به نمایش گذاشته شده است که شمایل داماد، پدر داماد، داریه زن و ساقدوش در آن به چشم می‌خورد. در این منطقه سه نوع سنت حنابندان وجود دارد. در رسم اول، چهل جام برنجی را پر از حنا می‌کردند و به خانه عروس می‌فرستادند. در رسم دوم حنابندان به داخل حمام می‌آمدند و مراسم خود را در این مکان برگزار می‌کردند و آخرین سنت حنابندان که بعداز انقلاب اسلامی و در ایام جنگ تحمیلی در این منطقه شکل گرفته است، به نام «حنابندان عزا» مرسوم است. در این رسم خانواده شهدا به حمام می‌آمدند و مراسم حنابندان اجرا می‌کردند.
مجسمه بعدی شمایل جامعه‌دار است. او در قسمت رختکن کار می‌کرد و به دادن لنگ، بغچه و مشت و مال به مردم مشغول بوده است.
دسته بعدی مجسمه‌ها به آیین حمام زایمان یا در گویش محلی حمام زائو اشاره دارد. در این آیین روز هفتم بعداز تولد فرزند دختر و روز دهم بعداز تولد فرزند پسر را به حمام می‌آوردند و با شعرخوانی و شادمانی مراسم را اجرا می‌کردند. به گفته قدیمی‌ها دلیل اختلاف در روزها این بوده است که به‌عقیده آن‌ها پسر باید جسورتر، شجاع‌تر و صبورتر باشد.
در قسمتی دیگر شمایلی از آیین پایان عزا به نمایش گذاشته شده است. در سنت قدیم بعداز اتمام چهلم، نزدیکان خانواده عزادار آن‌ها را به حمام می‌آوردند و بعداز شست‌و‌شو و اصلاح صورت در مردان، لباس سفید بر تن آن‌ها می‌کردند.
آخرین مجسمه اشاره به آیین حمام آخرت دارد. در قسمت از این حمام بعداز غسل و کفن‌پوش کردن جسد توسط درویشی که در حمام بوده است، بر آن نماز می‌خواندند و برای مراسم خاکسپاری آماده می‌کردند. این‌ها گوشه‌ای از آیین‌ها و سنت‌های این منطقه است که در این حمام به نمایش گذاشته شده است.
سیستم نوردهی و گرمایشی حمام
نور و گرمای حمام از نورگیرهایی تأمین می‌شده که در سقف به کار رفته است. در این نورگیرها از عدسی‌های مقعرمانند استفاده شده که باعث انتقال گرمای خورشید به داخل حمام و همچنین پرتوافشانی نور خورشید می‌شده و روشنی فضای داخلی حمام را تأمین می‌کرده است. گرم‌ترین نقطه حمام، گرم‌خانه‌بزرگ است که در آن دو شاه‌نشین تعبیه شده است.
تزئینات و اشکال به‌کاررفته در این اثر و پوشش کاشی دیوارها که نیمی کاشی و نیمی آهک است، همراه با تابش ملایم نور خورشید که از نورگیرهای طاق می‌تابد، چشم‌اندازی آرام‌بخش و دل‌انگیز را پیش روی مردمانی که برای تن‌شویی و آرامش روان به گرمابه می‌آمده‌اند، می‌گشوده است.
معماری حمام رهنان
معماری این حمام بیشتر شبیه به معماری دوران صفویه است که در آن از ستون‌ها و سرستون‌های سنگی استفاده می‌شده است. سرب به‌کاررفته در میان ستون‌های سنگی این بنا نشان از هوش و آینده‌نگری معماران آن زمان دارد. به گفته کارشناسان استفاده سرب در این ستون‌ها سه دلیل عمده دارد.
اول اینکه اگر زمین حمام به مقدار بسیار جزئی نشست داشته باشد، با خارج شدن سرب از بالای سرستون‌ها، پی به سستی زمین و نشست آن می‌برند. دوم به‌دلیل خاصیت نرم بودن سرب و حالت‌پذیری آن و همچنین اختلاف دمای زیاد داخل حمام باعث می‌شود که در شرایط انقباض و انبساط از فشار به ستون‌ها و ترک خوردن آن‌ها جلوگیری کند و سوم اینکه در زمان زلزله با غلتیدن سرب حد فاصل ستون و سرستون‌ها بر روی یکدیگر از ریزش احتمالی سقف جلوگیری می‌کند.
قسمت‌هایی چون گاورو و گربه‌رو که اصطلاحات قدیمی این منطقه است، در ساخت این حمام به کار رفته و بسیار کاربردی بوده است، اصطلاحاتی که تا کنون پابرجا مانده است.
تقریباً تمام مردم رهنان این حمام را می‌شناسند، ولی متأسفانه شهروندان اصفهانی کمتر با این مجموعه زیبا و فاخر آشنایی دارند. امید آن می‌رود با اقداماتی که انجام می‌گیرد، حمام بزرگ رهنان به تمام کشور معرفی شود. حمامی که آداب و رسوم در آن حفظ شده است.
