همانطور که می‌دانید در گذشته قنات‌ها نقش مهمی در تامین آب داشتند و با حفر چاه‌های افقی ایجاد میشدند. گرچه این پدیده‌ها کمتر به‌عنوان جاذبه گردشگری مورد توجه واقع شده‌اند؛ اما قنات قصبه گناباد یک قنات رمزآلود و حیرت‌انگیز محسوب می‌شود که توجه گردشگران و مسافران زیادی را به خود جلب کرده است. به‌طوری‌که گردشگران و توریست‌های زیادی از گوشه‌وکنار ایران و کشورهای دیگر برای دیدن این قنات به منطقه گناباد می‌روند. این قنات از جاهای دیدنی خراسان رضوی است. من در این مطلب برای نابرو به معرفی این قنات و توضیح علت شهرت آن پرداخته‌ام. اگر شما هم کنجکاو هستید این قنات را بیشتر بشناسید، با من همراه باشید.
تاریخچه قنات قصبه گناباد
قنات قصبه گناباد یا کاریز گناباد، شاهکار آبی جهان، طولانی‌ترین، بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین قنات ساخته شده در دنیا است که با طول تقریبی ۳۰ کیلومتر در حدود ۲۷۰۰ سال پیش توسط انسان‌هایی هوشمند و توانا ساخته شد. با توجه به داستان بیست‌ویک رخ در شاهنامه فردوسی، قدمت این قنات به دوره کیخسرو بازمی‌گردد.
مردمی که کنار رودخانه کالشور سکونت داشند، به‌دلیل شور شدن آب رودخانه در پی خشکسالی، احداث این قنات را آغاز و در زمان هخامنشیان اولین کانال اصلی گناباد را حفر کردند. نظریه‌های متفاوتی درباره قدمت این قنات وجود دارد. به‌اعتقاد بعضی افراد از زمان ورود آریایی‌ها این قنات ساخته شد و بعضی هم نیز معتقد هستند قدمت آن به ۷۰۰۰ سال می‌رسد.
با گذر ناصرخسرو قبادیانی از انشعاب دولاب‌نو منبع مکتوبی از این قنات وجود دارد که طبق آن عمق چاه قنات ۷۰ گز و طول آن ۴ فرسنگ نوشته شده است. ناصرخسرو در سفرنامه‌اش چنین نوشته است: آبی عظیم در این کاریز روان است و آن کاریز ۴ فرسنگ می‌رود.
همچنین هانریگوبلوی، پژوهشگر فرانسوی که سال ۱۹۴۰ به ایران آمد، پس از ۲۰ سال اقامت در این خاک، با نوشتن کتابی به نام” قنات، فنی برای دستیابی به آب” که در پی پژوهش‌هایش در رابطه با قناتهای ایرانی بود، این قنات را مهندسی‌سازترین قنات جهان و یکی از باشکوه‌ترین سازه‌های آبی معرفی کرده است.
لباف خانیکی، کارشناس باستان‌شناسی هم کتابی به نام قنات گناباد منتشر و در آن به ویژگی‌های این قنات اشاره کرده است.
قنات قصبه در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۱۳۹۵ در نشست اجلاس استانبول ترکیه وارد فهرست قناتهای ایرانی یونسکو شد. از جمله دلایل این ثبت ساختار بی‌‌همتا و استثنایی این قنات و همچنین تکنولوژی برجسته آن در تاریخ بشریت است.
افسانه‌های مربوط به قنات گناباد
این قنات تودرتو ساختار حیرت‌آوری دارد که به خیال بعضی مردم ساخت آن از عهده انسان خارج بوده و کار دیوها است! بد نیست بدانید نام این منطقه در گذشته جن‌آباد بود و بعد به جناباد و گناباد تغییر پیدا کرد. به گفته اهالی افسانه‌هایی درباره این شهر وجود دارد که مشهورترین آنها را در ادامه خواهید خواند.
طاهر باشناس در قنات قصبه گناباد
بنا به روایتی شخصی به نام طاهر باشناس که با دیوها ارتباط داشت و دستور حفر چاه‌های عمیقی را به آنان می‌داد، باعث شکل‌گیری این قنات شد. همچنین گفته شده این دیوها در پیچ‌وخم‌های گناباد زندگی می‌کنند.
فرمان بهمن
بر اساس افسانه‌ای دیگر فرمان بهمن از سلاطین قدیم ایرانی برای کفاره گناه بزرگی که مرتکب شده بود، با نظر موبدان آن زمان به ساخت قنات‌هایی از جمله قنات مذکور در مکان‌های بی‌آب مشغول بود تا خیرش به همگان برسد و در نهایت گناهش پاک شود.
ارواح سرگردان
به گفته مردم، مردانی که برای حفر چاه می‌رفتند، کفن بر تن می‌کردند. چراکه ممکن بود در پس اتفاقاتی مانند ریزش دیواره‌ها درون چاه یا عدم وجود اکسیژن جان خود را از دست بدهند. این افراد معتقد هستند، بسیاری از سازندگان قنات که هیچ اثری از آنها پیدا نشده، حالا ارواحی هستند که در دالان‌های قنات سرگردان شده‌اند. این افسانه به دلیل بعضی منابع موثق نقض شده است. البته مقنی‌ها ضمن ایجاد حفره‌هایی که برای تنفس حین کار تعبیه می‌کردند، کف چاه سرکه می‌ریختند. بنابراین اگر فردی دچار بی‌حالی می‌شد، با استشمام بوی سرکه هوشیار می‌شد. در نتیجه مرگ این افراد نه به دلیل خفگی، بلکه به دلیل ریزش‌های درون چاه است.
انسان‌های بلند قد
باتوجه به ردپاهای باقی‌مانده که فاصله زیادی از هم دارند، فرضیه روی درشت‌اندامی و قوی هیکلی افرادی است که که به ساخت قنات مشغول بودند. حتی پژوهشگر فرانسوی با مطالعه این قنات به سازندگانی با نیروی مافوق بشریت تأیید و تأکید نموده است.
معماری قنات قصبه گناباد
قناتهای گناباد کوهستانی و دشتی هستند. قناتهای کوهستانی درون دره‌های شیب‌دار حفر شده بودند که از آب باران و برف تغذیه میشدند. قناتهای دشتی آن هم در زمین‌های همواری حفر شدند که با طی مسیرهای طولانی به آب‌های زیرزمینی می‌رسیدند. به همین دلیل عظمت چشمگیری دارند.
این قنات سه ورودی دارد. اولین ورودی به عنوان مظهر قنات با بتن بازسازی شده و در فاصله ۷۲۰ متری از قنات ساخته شده است. ورودی دوم با عرض ۵۰۰ متر ساخته شده و ورودی سوم آن نیز در تقاطع تونل سیمانی و تونل خشک قرار گرفته است. باگذر از پله‌ها به دالان‌هایی تودرتو باحدود ۴۰ درصد دسترسی می‌رسیم. این دالانها با رسوبات ریزدانه معروف به برج علی‌ضامن در یک رشته اصلی به نام قصبه و در چهار رشته فرعی با نام‌های دولاب‌نو، دولاب کهنه، رشته فرعی اول و رشته فرعی دوم هستند. آب با گذر از این دالانها به سمت خروجی قنات در محله قصبه سرازیر می‌شد.
باتوجه به حجم آب موجود در قنات‌ها علاوه‌بر رفع نیاز مردم، زمین‌های اطراف هم سیراب میشدند. همچنین حدود ۴۷۰ چاه به صورت کم عمق و عمودی یا عمیق و پلکانی در ساختار این قنات وجود دارد. یکی از این چاه‌ها واقع در دامنه شمالی سیاه‌کوه، انتهای رشته دولاب‌نو و دره پر آب خانیک قرار دارد که به عنوان مادر قنات قصبه، با عمقی بیش از ۲۰۰ متر تأمین‌کننده آب هستند که انباشت آب آن به ۲۸ متر می‌رسد.
آب‌بندهای ساخته شده در قنات قصبه گناباد نیز برای جلوگیری از هدر رفت آب در فصل زمستان تعبیه و ساخته شده بودند. بنابراین می‌توان گفت این قنات‌ها از کم‌نظیرترین قناتهای موجود در سطح دنیا هستند که معماری بسیار خاصی دارند. همچنین در پی ریزش‌های صورت گرفته در قنات، مقنی‌ها در فاصله ۶۸۳ متری این قنات را دو شاخه‌ای کردند تا در پی ریزش‌های بعدی با بسته شدن یک کانال، آب از کانال دیگر جریان یابد.
موقعیت قرارگیری قنات قصبه گناباد
این قنات در ایران، استان خراسان رضوی، بخش مرکزی شهرستان گناباد واقع شده است. برای دسترسی و بازدید از قنات قصبه گناباد باید به استان خراسان رضوی و از آنجا به شهر معروف گناباد، خیابان ناصرخسرو بروید. از آنجایی که قنات قصبه گناباد مانند میدان و برج آزادی در تهران معروف بوده و برجسته است به‌راحتی آن را خواهید یافت.
امکانات موجود برای گردشگران
باتوجه به موقعیت و ساختار قنات قصبه گناباد در اطراف آن به جز سرویس‌های بهداشتی امکانات دیگری در دسترس نیست. بنابراین برای دسترسی به امکانات و خدمات رفاهی باید به شهر گناباد بروید.
شرایط اقامت حوالی قنات قصبه گناباد
در شهر گناباد هتل‌ها و اقامتگاه‌های بومگردی مختلفی دایر هستند. اگر اهل چادر زدن و کمپینگ باشید، می‌توانید در پارک‌های این شهر از جمله پارک شهر، پارک بسیج، پارک دانشگاه، پارک ملت و شیرین برای استراحت و گذران شب کمپ کنید.
توصیه‌های پیش از حرکت
برای بازدید از این قنات در روزهای تعطیل یا خارج از ساعات اداری، باید پیش از عزیمت با پایگاه قنات هماهنگی‌های لازم را انجام دهید. قابل ذکر است با توجه به پله‌های این قنات، عبور و مرور برای افراد سالمند، کم‌توان و ناتوان دشوار است.
دیدنی‌های اطراف قنات قصبه گناباد
در اطراف شهر گناباد جاذبه‌هایی مانند موزه مردم شناسی گناباد، مسجد جامع قدیم گناباد و روستای ریاب قرار داردکه ضمن بازدید از قنات می‌توانید از آنها نیز دیدن کنید.
با بازدید از این قنات به هوش و قدرت مردمی که در زمان گذشته زندگی می‌کردند، پی خواهید برد و بدون شک سطح فکری آنان حیرت‌زده خواهید شد.
