اگر در اصفهان هستید و قصد بازدید از یک بنای تاریخی را دارید، شاید سفری کوتاه به یکی از شهرستان‌های این استان به نام فلاورجان برای بازدید از چند اثر شاخص شهر مانند بقعه پیربکران پیشنهاد خوبی برای گشت‌وگذار باشد. با من در نابرو همراه باشید تا شما را با این شاهکار دوره اسلامی آشنا کنم.
معرفی بقعه پیربکران
بقعه پیربکران، مقبره محمدبنبکران از عارفان و مشایخ صوفیه قرن هشت (دوره ایلخانی) است که در شهری به‌همین نام در شهرستان فلاورجان یعنی در 30 کیلومتری جنوب‌غربی اصفهان قرار دارد. این بنا را به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت کرده‌اند.
محمد بکران از رجال، مدرسان و عرفای شیعی است که در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری زندگی می‌کرد. وی در اوایل سلطنت الجایتو (سلطان محمد خدابنده) وفات یافته و در همان مکانی که به تدریس می‌پرداخت، به‌خاک سپرده شده است. درواقع هرچند که این بنا اکنون بقعه خوانده می‌شود، ولی نقشه آن با سایر آرامگاه‌های هم‌دوره خود شباهتی ندارد. همانطورکه گفته شد این بقعه محل تدریس و اشاعه عرفان و صوفی‌گری توسط پیربکران بود. مریدان محمد بکران به پاس مقام علمی و مذهبی وی پس از وفاتش، او را در همین مکان به‌خاک سپرده و آرامگاه پیر را بنا کردند.
بنایی بی‌نظیر از حیث نقوش، ارزش هنری، نوع معماری به‌کار رفته در گچ‌بری‌ها و کاشی‌کاری‌های محراب و تلفیق چند نوع خط که بین سال‌های 703 تا 712 ساخته شده است. بنا یک ایوان شگفت‌انگیز دارد و آن را از نظر سبک معماری به معماری دوره ساسانی شبیه می‌دانند. بنایی که به‌دلیل طاق ایوانش یادآور طاق کسری است؛ البته می‌توان کمی تفاوت در آن دید. این ایوان به‌جای طاق هلالی شکل، یک طاق نوک‌دار دارد.
آرامگاه پیربکران که از جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود، از چهار قسمت رواق، ایوان، آرامگاه و اتاق محقری به اسم چله‌خانه (شیخ در آن سکونت داشته) تشکیل شده که در محوطه‌ای L مانند طی چند دوره شکل گرفته است. این آرامگاه سه طبقه و ارتفاعی نزدیک به 20 متر دارد و از این نظر بنایی بی‌نظیر به‌شمار می‌آید. دیوارهای این بنا را از خشت، آجر و سنگ ساخته‌اند؛ به این‌صورت‌که دو طبقه نخست آن با سنگ و طبقه سوم از آجر ساخته شده است.
رواق و ایوان بنا
برای ورود به بقعه باید از رواق بگذرید، سپس وارد ایوان شوید. سقف رواق آراسته به تزییناتی ازجمله کاشیکاری است که نیاز به مرمت فروان دارد.
وارد ایوان که شوید تا چشم کار می‌کند، دیوارهای اضلاع شمال، شرق و غربش با انواعی از خطوط کوفی، ثلث، نسخ و ریحان در زمینه‌ای از شاخ‌وبرگ، گل‌وگیاه و بوته گچ‌بری شده است. ایوان بنا شکلی مستطیلی دارد؛ با دو ایوانچه بر دیوارهای شرقی و غربی آن که کتیبه‌هایی در بالایشان دیده می‌شود.
یکی از این ایوانچه‌ها محرابی کاشیکاری شده دارد و دیگری را محل تدریس شیخ دانسته‌اند. کنار همین ایوانچه تخته‌سنگی با فرورفتگی‌های خاص به‌چشم می‌خورد که عده‌ای این فرورفتگی‌ها را جای پای دلدل اسب حضرت علی (علیه‌السلام)، عده‌ای جای پای اسب پیامبر اکرم و عده‌ای جای پای اسب الیاس نبی پنداشته‌اند. بنابراین به‌علت قداست آن، این تخته‌سنگ را جابه‌جا نکرده و دیوار شرقی را بر آن بنا کرده‌اند.
ایوان از چهار جهت به‌جز قسمت بالایی ضلع جنوبی محصور است. در ضلع جنوبی صحن محرابی نفیس به ارتفاع 10 متر با انواع تزیینات و نقوش هندسی و گیاهی خودنمایی می‌کند. جلوه‌گری آیات ابتدایی سوره انسان و کتیبه‌ای کوفی از آیت‌الکرسی که قاب مستطیل شکل محراب را دور می‌زند، بخش کوچکی از توانایی هنرمندان گچ‌بر این بنا را نشان می‌دهد.
متاسفانه نقوش پایینی محراب به‌خاطر عدم حفاظت بقعه پیربکران در سال‌های گذشته و اجرای مراسم مذهبی در صحن بنا و پخت نذری از‌بین‌رفته است. محراب بنا شاخص‌ترین تزیین معماری موجود در آن و از بهترین محراب‌های منقوش گچی در دوره اسلامی محسوب می‌شود. درکل کارشناسان آثار باستانی، مجموعه را از حیث تزیینات کم‌نظیر می‌دانند.
تزیینات بنا
این بنا به انواع تزیینات ازجمله کاشیکاری به‌صورت کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی با اشکال هشت‌ضلعی، چلیپا، ستاره، شش‌ضلعی، گچ‌بری مزین شده است. همچنین کتیبه‌نگاری آیاتی از قرآن همچون آیات سوره‌های یس، فتح، حمد و انسان و آیت‌الکرسی به خطوط کوفی، ثلث، نسخ، ریحان، مقرنس‌کاری و نقاشی جذابیت تزیینات بقعه پیربکران را بیشتر می‌کند. درواقع هیچ فضای قابل‌توجهی بدون ریزه‌کاری رها نشده است. از کتیبه‌های مهم آرامگاه پیربکران می‌توان به کتیبه اسما‌الحسنی که مجموعه‌ای از صفات باری تعالی است و صلوات کبیره اشاره کرد.
اگرچه بیرون بنا از معماری ساده‌ای برخوردار است ولی از طاق‌نماهایی در نمای داخلی بقعه پیربکران برای خارج کردن دیوارها از یکنواختی و ایجاد بستری مناسب برای اجرای تزیینات فراوان استفاده شده تا داخل بنا چیزی متفاوت‌تر و چشمگیرتر از بیرون آن باشد.
اتاقک آرامگاه
زیبایی‌های بقعه پیربکران فقط به تزیینات صحن آن محدود نمی‌شود. در قسمت شمالی صحن اتاقکی سرپوشیده قرار دارد که دو مزار را در دل خود جای داده است. یک قبر بزرگ‌تر که به پیربکران تعلق دارد و دیگری قبری کوچک‌تر که هویت صاحب آن مشخص نیست. عده‌ای آن را به شاگرد شیخ، عده‌ای به نقاش و گچ‌بر بنا یعنی محمد نقاش و عده‌ای باتوجه به کوچک‌تر و بی‌هویت بودنش به همسر شیخ نسبت می‌دهند.
این اتاق که به‌نظر می‌رسد فضای آن قبلا بخشی از صحن مجموعه بوده توسط دیواری مشبک از صحن جدا شده است. سنگ‌قبر شیخ جنسی از مرمر دارد و با هنر حجاری آیت‌الکرسی، صلوات کبیره، تاریخ درگذشت پیر و نام استاد حجار را ( استاد سراج ) روی آن حک کرده‌اند. این هنر زیبایی فراوان و چشم‌گیری را به آرامگاه پیربکران اضافه می‌کند.
اتاقک آرامگاه نه‌تنها میزبان قبور که میزبان کتیبه‌نگاری‌ها، کاشی‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های بی‌نظیری است. خطوط و کتیبه‌ها اغلب با خط کوفی و ثلث نوشته شده‌اند و آیات و صلوات بر ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و توصیفاتی از محمدبنبکران روی آن‌ها دیده می‌شود. روی دیوارها یادگاری‌نویسی‌های فراوانی به خط عبری وجود دارد و این نکته را یادآور می‌شود که همیشه یادگاری‌نویسی بر آثار تاریخی هم بد نیست. گاهی این نوشته‌ها خود می‌تواند جزیی دیدنی از یک اثر تاریخی باشد. قسمتی از این نوشته‌ها به‌مرور زمان پاک شده یا در اثر مرمت آرامگاه پیربکران ازبین رفته‌اند.
اتاق اصلی در بقعه پیربکران
در سمت شمالی آرامگاه اتاقکی محقر از خشت و با سقفی مخروطی ساخته شده که آن را با نام چله‌خانه می‌شناسند. این چله‌خانه اتاقی مربع شکل با ورودی کوتاهی به ارتفاع 70 سانتی‌متر میانه ضلع جنوبی اتاق است که آن را به آرامگاه شیخ مرتبط می‌سازد. باید به‌حالت خمیده از آن گذشت؛ انگار با زبان بی‌زبانی می‌گوید حقیر شو تا تو را در حجم حقیرانه‌ام جا دهم. به‌محض وارد شدن از در کوچکش با اتاقی بسیار ساده که دیوارهایش گچ‌اندود شده و سطح آن را با رنگ‌های قرمز زرد و آبی نقاشی کرده‌اند، مواجه می‌شویم.
طبقات دیگر بقعه پیربکران
سمت شمال‌شرقی ایوان پلکانی وجود دارد که طبقات را به‌هم مرتبط می‌کند. درحال‌حاضر کارشناسان مشغول مرمت طبقات دیگر هستند. طبقه دوم بالای اتاقک آرامگاه پیربکران قرار دارد و آن هم مملو از تزیینات مختلف است.
در آخر
کنار بی‌توجهی و بی‌مهری‌های فراوانی که در حق آرامگاه پیربکران شده متاسفانه مردم هم به نیت متبرک بودن، کاشی‌های مقبره را با خود برده‌اند. هنوز هم می‌توانید جای کاشی‌کاری‌ها را روی بنا ببینید. اکنون بانظر سازمان میراث فرهنگی بقعه پیربکران درحال مرمت است. آرامگاه شیخ شاهکار بی‌نظیری برای علاقه‌مندان به تاریخ و تمدن دوره اسلامی محسوب می‌شود. برای رسیدن به بقعه پیربکران به شهرستان فلاورجان کنار قبرستان یهودی‌ها رفته و به‌صورت رایگان از آن بازدید کنید.
اگر بازدید از بقعه پیربکران را تجربه کرده‌اید، نظراتتان را با نابرو به‌اشتراک بگذارید.
