ایران هنرمندان و صنعت‌گران قابلی دارد که آنچه در میان دستان‌شان زاده می‌شود آوازه‌ای جهانی دارد. سالیان درازی است که هنر ایرانی سرزمین‌های شرق و غرب را درنوردیده و بخشی از فرهنگ و هنر ایران را به مردم جهان نشان داده است. چه آن زمان که از راه ابریشم خود را به شرق و غرب جهان می‌رساند و زیباییش را به رخ می‌کشید و چه در زمان حال که به طرق مختلف در اقصی نقاط جهان سفر می‌کند و پیام زیبایی‌دوستی مردم این سرزمین را به گوش دنیا می‌رساند، مردمی که دوست دارند به جهان نشان دهند روح، ذهن و قلب‌شان به زیبایی و رنگارنگی هنرهایی است که خلق می‌کنند. در این مطلب نابرو به معرفی صنایع دستی ایران می‌پردازم تا با بخش مهمی از تاریخ و فرهنگ سرزمین‌مان بیشتر آشنا شویم.
1- سفال؛ فرزند خاک و آتش
هنر سفالگری پیشینه‌ای طولانی در سرزمین ایران دارد. در دوره ساسانیان و پس از حمله اعراب به ایران هنر سفالگری بیش از پیش رونق یافت. در زمان سلجوقیان بود که استفاده از لعاب و به طور خاص مینا در هنر سفالگری رواج یافت. طرح‌های ابتدایی و ساده جای خود را به طرح‌های الهام گرفته شده از داستان‌های کهن ایرانی دادند، در این زمان بر روی سفالینه‌های لعابی که به دست سفالگران ایرانی خلق می‌شد تصاویری الهام گرفته از داستان‌های همچون بهرام و آزاده، و بیژن و منیژه کشیده می‌شد. در همین دوران و پس از حمله مغول‌ها به ایران، طرح‌های چینی راه خود را به هنر سفالگری ایرانی باز کردند و از آن پس طرح گل به طرحی محبوب روی سفال‌های آن زمان، که بیشتر شامل بدل چینی می‌شد تبدیل شدند.
امروزه سفال در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران به دست زنان و مردان خلق می‌شود و بسیاری از آن‌ها، نه فقط به شکل تزیینی، بلکه در زندگی روزمره ایرانیان کاربرد دارند. از نمونه‌های بارز آن می‌توان به گمج‌های تولید شده توسط زنان و مردان گیلانی اشاره کرد که غذاهای خوش‌طعم خود را در آن می‌پزند و سرو می‌کنند.
از مناطق مهم تولیدکننده سفال در ایران می‌توان به شهرستان لالجین در استان همدان اشاره کرد که نه تنها عنوان پایتخت سفال ایران را یدک می‌کشد، بلکه چند سالی است به عنوان شهر سفال جهان نیز شناخته شده است.
2- میناکاری، طرح و رنگ و فلز و آتش
مینا به معنای آبی آسمانی است و این رنگ یکی از رنگ‌هایی است که در تولید صنایع دستی ایرانی بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد. شاهکارترین نمونه‌های استفاده از این رنگ زیبا در صنایع دستی ایران را می‌توان روی ظروف میناکاری مشاهده کرد. ظروف میناکاری از صنایع دستی زیبا و شناخته‌شده ایرانی است که قدمت تولید آن به بیش از پنج هزار سال می‌رسد.
به طور کلی میناگری عبارت است از طراحی بر روی ظروف ساخته شده از طلا، نقره و یا آنچه که امروزه بیشتر مرسوم است مس. در خلق این هنر، طرح‌های بسیار ظریف اغلب با رنگ فیروزه‌ای به صورت دستی بر روی ظروف فلزی می‌نشیند و پس از آن این ظروف در کوره قرار داده می‌شوند تا رنگ‌ها ثابت شوند. با طلا می‌توان عالی‌ترین نمونه‌های میناگری را خلق کرد. زیرا طلا تنها فلزی است که هنگام ذوب رنگ‌ها، اکسید نمی‌شود، به این ترتیب هرآنچه که هنرمند بر روی ظرف طراحی کرده با تمام ظرافت و کمترین میزان تغییر از کوره بیرون می‌آید.
امروزه میناگری بر روی طلا بیشتر در شهر اهواز انجام می‌شود، اما سایر انواع میناکاری در شهر اصفهان و شیراز انجام می‌شود. خیره شدن به رنگ آسمانی ظروف مینا در قفسه مغازه‌های شهرهای اصفهان و شیراز تجربه‌ای است که بسیاری از ما آن را داشته‌ایم، تجربه‌ای مانند پرواز کردن در پهنه آبی آسمان و فراز و فرود در پیچ و خم نقوش اسلیمی نشسته بر این بهشت فیروزه‌ای.
3- قالیبافی؛ سفیر خوش‌آوازه ایرانی
بدون شک قالی ایرانی از شناخته‌شده‌ترین و معتبر‌ترین صنایع دستی ایرانی است. طرح، رنگ و دوام قالی‌های تولید شده در شهرهای مختلف ایران سالیان درازی است که پای هنر ایرانی را در خانه‌های مردم سراسر جهان باز کرده است.
از مهم‌ترین شهرهایی که در ایران به تولید قالی می‌پردازند می‌توان به اصفهان، کاشان، تبریز، کرمان، مشهد، کردستان و شهرهای استان چهارمحال و بختیاری اشاره کرد. قالی‌های ایرانی بیشتر از جنس پشم بافته می‌شوند و رنگ مورد استفاده برای رنگرزی نخ‌ها هم به شکل اصیل و سنتی خود به صورت گیاهی و هم به روش جدید، یعنی به صورت شیمیایی تهیه می‌شوند. ماده مورد استفاده برای تهیه رنگ طبیعی نیز از گیاهانی چون پوست انار، پوست گردو، حنا، وسمه و روناس به دست می‌آید. قالی‌های بافته شده با نخ‌های گیاهی ثبات رنگ بیشتری دارند و ارزش بالاتری نیز دارند. اما دنیای زیبای طرح‌های قالی ایرانی نیز برای خود قصه‌ها دارد، طرح‌هایی که امروزه بر قالی‌های ایرانی می‌نشینند راهی طولانی را پیموده‌اند تا به شکل امروزی خود رسیده‌اند.
از 500 سال پیش طرح‌های ساده و روستایی رفته رفته جای خود را به نقوش اسلیمی، طرح‌های انتزاعی، و چهره انسان و حیوان دادند. در کنار قالی، سایر انواع زمین‌پوش‌ها، همچون گلیم، جاجیم و گَبه نیز که بعضا قدمتی طولانی‌تر از قالی دارند از صنایع‌دستی زیبای ایرانی محسوب می‌شوند و تولید آن‌ها در بسیاری از شهرهای ایران، بسته به فرهنگ و اقلیم آن منطقه ادامه دارد. امروزه قالی و سایر زمین‌پوش‌های ایرانی از مهم‌ترین و ارزشمندترین کالاهای تجاری ایران و از باارزش‌ترین صنایع دستی ایران محسوب می‌شود.
4- خاتم؛ صنایع‌دستی محبوب پادشاهان ایرانی
خاتم یکی دیگر از صنایع دستی ایرانی است و از جمله گزینه‌های محبوب گردشگرانی است که از سراسر دنیا به ایران می‌آیند. خاتم‌کاری عبارت است از قرار دادن قطعات بسیار ظریف و کوچک چند ضلعی ساخته شده از استخوان بر پایه‌ای چوبین. صنایع دستی حاصل می‌تواند یک قلمدان باشد، یک سرمه‌دان، یک قاب عکس و یا در نمونه‌های نفیس‌تر میز، صندلی یا یک منبر.
هنر خاتم‌کاری قدمتی طولانی در ایران دارد، همانطور که نمونه‌های نفیسی از آن را می‌توان در شهرهای مختلف کشور مشاهده کرد، از آن جمله می توان به یک منبر خاتم‌کاری با قدمت بیش از هزار سال اشاره کرد که هم‌اکنون در مسجد عتیق شهر شیراز نگه داشته می‌شود.
البته یک مجموعه فاخر از آن را نیز می‌تون در کاخ سعدآباد دید، اتاق کار رضاشاه که در آن کلیه وسایل و حتی تزیینات کف و دیوار اتاق از جنس خاتم هستند و این اتاق را با نام اتاق خاتم می‌شناسند. خاستگاه هنر خاتم‌کاری شهر شیراز است؛ اما این هنر در عصر صفوی به اصفهان آورده شد و در آنجا به تولید انبوه، و در حقیقت به شکل یک پیشه درآمد. امروزه هنرمندان هر دو شهر اصفهان و شیراز صنایع دستی خاتم زیبا و نفیسی تولید می‌کنند که بخش مهمی از صنایع دستی ایران را تشکیل می‌دهند.
5- ظروف مسی؛ نوای بازار مسگران
ظروف مسی از صنایع‌دستی مورد علاقه ایرانیان هستند. استفاده از این ظروف از سال‌های دور در بین ایرانیان رونق داشته و هنوز هم ظروف مسی قدیمی بسیاری را می‌توان در خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های ایرانی دید. استفاده از ظروف مسی برای دوره‌ای رو به افول رفت؛ اما چند سالی است که این ظروف دوباره جای خود را در آشپزخانه‌های ایرانی باز کرده‌اند و اکنون کمتر خانه ایرانی را می‌توان دید که ظروف مسی چه به صورت کاربردی و چه به صورت تزیینی در گوشه و کنار آن به چشم نخورد.
ظروف مسی نیز یکی دیگر از صنایع دستی ایران و گزینه‌ای مناسب برای خرید سوغات هستند. در شهر اصفهان نوای کوک چکش‌هایی که بر ظروف مسی کوبیده می‌شوند بخشی از هویت میدان نقش جهان را تشکیل می‌دهد، میدانی که در آن از دیرباز بازارچه‌ای مخصوص برای مسگران وجود داشت. قدم زدن در این بخش از میدان نقش جهان، دیدن صنعتگرانی که در میان دستان‌شان فلز مس به اشکال مختلف درمی‌آید و گوش سپردن به صدای ضربه‌های چکشی که بر این فلز فرود می‌آید از تجربه‌های جالب گردشگرانی است که به شهر اصفهان سفر می‌کنند.
امروزه استان‌های اصفهان، شیراز، کرمان، زنجان و آذربایجان شرقی از مهم‌ترین تولیدکنندگان ظروف مسی در کشور هستند و در سفر به این استان‌ها می‌توان فروشگاه‌هایی را دید که انواع ظروف مسی، از قابلمه تا کاسه، سینی، لیوان و ظروف مخصوص پذیرایی را در قفسه‌های خود چیده‌اند و منظره‌ای زیبا و خیره‌کننده ایجاد کرده‌اند.
6- رودوزی‌های سنتی؛ نگارهایی بر جان پارچه
بیش از صد نوع رودوزی مختلف در شهرهای مختلف ایران دوخته می‌شوند که نه فقط به صورت تزیینی، بلکه به صورت کاربردی و حتی به عنوان بخش مهمی از فرهنگ آن منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرند. از شاهکارترین نمونه‌های رودوزی ایرانی می‌توان به ترمه‌دوزی اشاره کرد که در شهرهای یزد و شیراز بیش از سایر شهرها تولید می‌شود و شهره جهانی دارند.
ترمه پارچه‌ای ابریشمین یا پشمی است که با نخ‌های رنگین به صورت دستی بر روی آن طرح‌های اصیل دوخته شده است. نخ‌های مورد استفاده در ترمه‌دوزی اغلب زرین و سیمین هستند و طرح‌هایی که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند طرح‌های بته‌جقه‌ای و گل‌های شاه‌عباسی هستند. پته یکی دیگر از رودوزی‌های ایرانی است که به عنوان صنایع دستی ایران در بسیاری از کشورها شناخته شده است. مهم‌ترین استان در تولید پته در کشور استان کرمان است. پته نیز پارچه‌ای پشمی به رنگ سفید، مشکی، سورمه‌ای قرمز، زرد یا سبز است که با نخ‌های پشمی رنگین بر روی آن طرح‌های مختلفی دوخته می‌شود.
پته بخش جدایی‌ناپذیر در زندگی زنان کرمان است، در استان کرمان کمتر خانه‌ای را می‌توان یافت که پته در گوشه‌ای از آن به چشم نخورد یا کمتر زن کرمانی را می‌توان دید که با این هنر آشنا نباشد. در ایران، مناطق و اقوام مختلف، هریک دوخت‌های منحصر به فرد خود را دارند و این دوخت‌ها اغلب با نام همان قوم یا منطقه زندگی آن‌ها شناخته می‌شود، از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: زرتشتی‌دوزی، کردی‌دوزی، بلوچ‌دوزی، رشتی‌دوزی، دوخت تفرشی، ترکمن‌دوزی، بخارادوزی و خراسان‌دوزی.
7- حصیربافی؛ ارمغان نخسلتان‌ها و شالیزارها
حصیربافی یکی از هنرهای ایرانی است که بیشتر در شمال و جنوب ایران انجام می‌شود. به طور کلی، حصیربافی هنری است که در آن با استفاده از الیاف گیاهی و گره زدن آن‌ها به روش‌های خاص لوازم کاربردی همچون سبد و زیرانداز و… تولید می‌شود. ماده اولیه برای حصیربافی بستگی به این دارد که در هر منطقه چه الیافی به صورت طبیعی بیشتر در دسترس باشد.
در مناطق جنوبی کشور حصیربافی با الیاف درخت خرما صورت می‌گیرد و در شهرهای شمالی برای بافت حصیر از ساقه برنج استفاده می‌شود. حصیربافی خود چند شکل مختلف دارد، شاید شناخته‌شده‌ترین نوع آن کَپو باشد که هنر دست زنان بختیاری جنوب کشور است، کپو سبدی حصیری است که آن را با کاموا رنگی تزیین می‌کنند و به دلیل تنوع در اندازه و زیباییش کاربردهای متنوعی در خانه ایرانیان دارد. سایر انواع حصیربافی پَخَل‌بافی، بامبوبافی و ترکه‌بافی است.
حصیرهای بافته شده به دست زنان و مردان ایرانی می‌تواند زیراندازی شود برای روزهای گرم تابستان، می‌تواند سبدی باشد برای برداشت محصول، یا ظرفی برای گذاشتن میوه بر روی میز.
8- قلمکاری؛ پارچه‌های با طرح‌های رنگین
قلمکاری یا چیت‌سازی از هنرهای خاص شهر اصفهان است که در آن روی پارچه‌ای نخی با مهرهای مخصوص، به صورت دستی، طرح‌های خاصی می‌اندازند. هرچند گفته می‌شود این هنر در زمان غزنویان در ایران پیدایش یافت، اما همچون سایر هنرهای ایرانی، قلمکاری نیز در زمان صفویه شکوفایی یافت و در زمان قاجار به هنر محبوب درباریان تبدیل شد.
در آن زمان هنر قلمکاری برای تزیین لباس درباریان مورد استفاده قرار می‌گرفت و برای تولید پارچه‌های قلمکار نیز رنگ‌هایی که امروزه مرسوم هستند مورد استفاده قرار نمی گرفت. برای تولید قلمکارهای نفیس ایرانی از اکلیل و زر استفاده می‌شد. از دیرباز طرح‌هایی که در هنر قلمکاری مورد استفاده قرار می‌گرفت الهام‌بخش هنرمندانی بوده که به کارهای منبت‌کاری، گچ‌بری و حتی قالیبافی می‌پرداخته‌اند. طرح‌هایی که در هنر قلمکاری بر روی پارچه‌ها انداخته می‌شود باید با مهرهای چوبی ساخته شوند و این طرح‌ها بسیار متنوع هستد.
بنابراین قالب‌سازی بخش مهمی از هنر قلمکاری است. امروزه کاربرد پارچه‌های قلمکار محدودتر از گذشته شده و اغلب این نمونه‌های زیبای صنایع‌دستی ایران را می‌تون به صورت رومیزی در خانه‌های ایرانیان مشاهده کرد. در سفر به شهر اصفهان و سر زدن به میدان نقش جهان می‌توان هنرمندانی که در کارگاه‌ها یا مغازه‌های خود مشغول چیت‌سازی هستند را از نزدیک مشاهده کرد، هنرمندانی که با استفاده از جوهرهای رنگین، مهرهای سنگین چوبی و پارچه‌های نخی یکی از فاخرترین و زیباترین صنایع دستی ایران را تولید می‌کنند.
9- فلزات قیمتی؛ تجمل و زیبایی
فلزاتی همچون طلا و نقره از دیرباز مورد علاقه ایرانیان بوده است. علاوه بر استفاده از زیورآلات ساخته شده از طلا و نقره، ایرانیان به شکل‌های دیگر نیز از این فلزات استفاده می‌کنند. در گذشته استفاده از ظروف نقره و طلا در بین پادشاهان مرسوم بوده. اما امروزه با کنار گذاشته شدن چنین سبک‌هایی از زندگی، از طلا و نقره بیشتر به عنوان زیورآلات استفاده می‌شود.
علاقه به استفاده از این فلزات به حدی است که برخی از ایرانیان در تزیینات خانه‌های خود نیز از آن‌ها استفاده می‌کنند. از نمونه‌های زیبای آن می‌توان به گلدان‌ها و گل‌های ظریف ساخته شده از نقره اشاره کرد. شهر اصفهان در تولید زیورآلات و سایر وسایل تزیینی ساخته شده از نقره و طلا در ایران پیشگام است و در سفر به این شهر می‌توان فروشگاه‌های بسیاری دید که ویترین‌هایی روشن و باشکوه از وسایل زیبای نقره و بعضا طلا دارند.
10- صنایع دستی چوبی؛ برآمده از دل جنگل‌ها
صنایع‌دستی ساخته شده از چوب بخش مهمی از هنر ایران را تشکیل می‌دهند. ایرانیان به استفاده از لوازم و تزیینات چوبی نیز علاقه زیادی دارند. به طور کلی صنایع‌دستی چوبی در ایران شامل منبت‌کاری، معرق‌کاری بر روی چوب و خراطی می‌شود. خراطی پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد و در حقیقت پیشه‌ای بود که در آن به ساخت وسایل کاربردی پرداخته می‌شد.
منبت و معرق بیشتر جنبه تزیینی دارند. در معرق‌کاری قطعات ظریف بریده شده از چوب را در کنار هم قرار می‌دهند و در نهایت هنری که زاده می‌شود می‌تواند همچون یک تابلوی نقاشی چهره‌ای یا منظره‌ای را به تصویر بکشد. هنر منبت‌کاری عبارت است از تراشیدن قطعات بزرگ چوب و درآوردن طرح‌هایی باشکوه از دل آن.
منبت از واژه نبات ریشه گرفته و به معنی رویاندن است و وجه تسمیه آن اشکالی است که گویی به دست هنرمند از دل چوب رویش می‌یابند. نمونه‌های فاخر منبت‌کاری را در بسیاری از عمارت‌ها و کاخ‌های ایران می‌توان مشاهده کرد که برخی به عنوان تزیینات خود بنا و برخی دیگر به شکل تابلو یا میزی توسط هنرمندان خلق شده‌اند.
11- پوشاک سنتی؛ رنگ به رنگ، طرح به طرح
با توجه به تنوع فرهنگی که در بخش‌های مختلف ایران وجود دارد، پوشش‌های متنوعی را نیز می‌توان در هر منطقه مشاهده کرد. هر یک از اقوام ایرانی، با توجه به فرهنگ، عقاید و حتی اقلیم خود فرهنگ پوشش منحصر به فردی دارند و پوشاکی که تولید می‌کنند بخش مهمی از صنایع دستی ایران را تشکیل می‌دهند. لباس‌های سنتی ایرانی اغلب از پارچه‌های رنگین و طرح‌دار نخی، پشمی و در مواردی از ابریشم دوخته می‌شوند. در برخی مناطق نیز برای تزئین پوشاک خود از سوزن‌دوزی‌های اصیل استفاده می‌شود. نمونه‌های زیبای آن را می‌توان در استان سیستان و بلوچستان مشاهده کرد.
12- سنگ‌های قیمتی؛ تحفه معادن ایران
ایران معادن زیادی از سنگ‌های قیمتی دارد. در این میان استان خراسان یکی از غنی‌ترین مناطق کشور از نظر داشتن معادن سنگ‌های قیمتی است. امروزه مشهد را به عنوان شهر جهانی سنگ‌های قیمتی می‌شناسند. مهم‌ترین سنگ معدنی که در ایران استخراج می‌شود و در تولید صنایع‌دستی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد فیروزه است.
شهر نیشابور بیشتر از هر شهر دیگر در ایران معادن فیروزه دارد و صنایع‌دستی تولید شده از فیروزه در این شهر محبوبیت زیادی دارند. سنگ فیروزه و رنگ زیبای آن بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ ایران هستند، نام و رنگ فیروزه را در جای جای تاریخ، فرهنگ و هنر ایران دیده و شنیده‌ایم. یکی از محبوب‌ترین صنایع دستی ایران که در آن از سنگ فیروزه استفاده می‌شود ظروف فیروزه‌کوب هستند که هنر آن را به عنوان فیروزه‌کوبی می‌شناسند.
در این هنر قطعات کوچک سنگ فیروزه بر روی ظرفی، اغلب از جنس مس، به صورت فشرده قرار می‌گیرد و تلفیقی خیره‌کننده از سنگ و فلز ایجاد می‌شود. شهر اصفهان در هنر فیروه‌کوبی نیز در ایران پیشگام است.
صنایع دستی ایران سند فرهنگ و هویت ما ایرانیان است. برای حفاظت از این فرهنگ تلاش کنیم. شما کدام هنر را می‌پسندید؟
