شهر زیرزمینی نوش‌آباد اصفهان؛ جلوه‌ای از ذکاوت مردم ایران‌زمین

شهر زیرزمینی نوش آباد که به آن شهر زیرزمینی اویی نیز می‌گویند، یکی از بزرگ‌ترین شهرهای زیرزمینی در ایران است. معماری هوشمندانه و قدمت جالب‌ توجه‌اش، آن را از سایر شهرهای زیرزمینی در جهان متمایز کرده است. برای آشنایی هر چه بیشتر با این شگفتی دست‌کند زیرزمینی، همراه من در نابرو باشید.

پیشینه شهر زیرزمینی نوش آباد

هرچند اطلاعات دقیقی راجع به قدمت این مجموعه در دست نیست، اما کشف سفالینه‌هایی که حدودا به هزار و هشتصد سال پیش و دوره ساسانیان مربوط می‌شود، نشان از قدمت دیرینه آن دارد. قدمت بسیار زیاد و معماری بی‌نظیر شهر اویی، آن را از سایر شهر‌های زیرزمینی جهان مثل شهرهای زیرزمینی کوبرپدی استرالیا، کاپادوکیه ترکیه و یا ونکوورکانادا متفاوت ساخته ‌است.

شهر زیرزمینی نوش آباد در عمق بین ۴ تا بیست متری زیر بافت شهر کنونی نوش‌آباد واقع شده است. این مجموعه که وسعتی چهار کیلومتری دارد، در سه طبقه ایجاد شده است. مجموعه اویی به‌طور کاملا اتفاقی در سال 1383 توسط حسین میرزاجانی، هنگامی‌که مشغول حفر چاه در منزل خود بود، کشف شد. این مجموعه در سال 1385 با شماره، ثبت میراث ملی ایران شد.

علت نام‌گذاری این مجموعه این است که اویی در گویش مردم این شهر به معنی آهای است و مردم این شهر یکدیگر را با این واژه از وجود خود باخبر می‌ساختند. مردم نوش‌آباد برای امنیت جان و مال خود حین حمله مغولان مجبور به ساخت این پناهگاه در زیر زمین شدند؛ چرا که نوش‌آباد در منطقه‌ای کویری و پست واقع شده و هیچ گونه کوه یا جنگل برای استتار و پیاده‌کردن تاکتیک‌های جنگی ندارد.

بخش‌های مختلف مجموعه

به احتمال زیاد سیلاب‌های متعدد در گذشته، ورودی‌های این مجموعه را مسدود کرده‌اند و تلاش برای یافتن آن‌ها بی فایده بوده است. بنابراین برای ورود به این مجموعه، از آب‌انبار مجاور آن استفاده می­‌شود. پس از گذراندن چهل و پنج پله به شهر زیرزمینی نوش آباد می‌رسیم. توجه کنید که این آب‌انبار هیچ‌گونه ارتباطی با مجموعه اویی ندارد و قدمت آن بسیار کم‌تر است. از این مکان صرفا برای دست‌یابی راحت گردشگران به این مجموعه از آن استفاده می‌شود. برای رسیدن به طبقه‌ اول، مجبور به خم شدن و عبور از مسیری با ارتفاع کم هستید؛ اما نگران نباشید ارتفاع بقیه قسمت‌های اویی در حدود قد طبیعی یک انسان بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر است.

وجود دالان‌های بن‌بست، تله­‌ها و محل استقرار نگهبان در طبقه‌ اول نشان می­‌دهد که از این طبقه برای گمراه­‌کردن و یا کشتن مهاجمان به کار می‌­رفت. مهاجمانی که با وجود مخفی‌بودن راه‌های ورودی به شهر اویی، می­‌توانستند به این شهر راه‌ یابند. طبقات دوم و سوم برای زندگی موقت حین حمله مهاجمان و ذخیره آذوقه در صورت طولانی‌شدن حضور مهاجمان به‌ کار ‌می‌رفت.

در حال حاضر امکان بازدید از تمام بخش‌های این مجموعه فراهم نیست و تنها دو بخش از مجموعه برای بازدید گردشگران آماده شده است. ورودی یا بخش اول در عمق یازده متری قرار دارد. پس از بازدید از آن خارج شده و با راهنمایی لیدر‌ها پس از طی مسافتی کوتاه در شهر زیر زمینی نوش آباد به ورودی دوم می‌­رسید که در عمق دوازده متری از سطح زمین قرار دارد. این نکته را مد‌نظر داشته باشید که با یک بلیط هر دو ورودی را می‌توانید مشاهده کنید، پس با دیدن ورودی یک مایوس نشوید، چرا که جذابیت و زیبایی بیشتر ورودی دو در انتظار شماست. در گذشته این دو بخش به یکدیگر مربوط بوده‌اند اما اکنون این ارتباط مسدود گشته است. در آینده‌ای نه چندان دور امکان بازدید از بخش‌های بیشتری از این مجموعه فراهم خواهد شد.

ترفندهای دفاع در برابر مهاجمان

مهاجمان برای یافتن شهر اویی و رسیدن به مردم شهر کار سختی داشته‌اند و باید هفت‌خوان رستم را پشت سر می‌گذاشتند تا به مردم برسند. این مراحل عبارت‌اند از:

مرحله اول باخبر شدن از وجود پناهگاهی در زیر زمین و ورود به آن بوده‌ است. گفتنی است که ساکنان نوش آباد ورودی‌های این شهر را مخفی نگه می‌داشتند؛ به‌عنوان مثال از تنور خانه‌های خود و ‌یا اماکن عمومی مثل حمام برای ورود به شهر اویی استفاده می‌کردند. گفته می‌شود تصور مهاجمین این بوده که مردم شهر زیرزمینی نوش آباد نامریی می­‌شوند؛ چرا که دیگ‌ها در حال جوشیدن است اما هیچ‌کس در شهر نیست. بنابراین به ندرت اتفاق می‌افتاد که مهاجمان به داخل شهر اویی راه یابند.

مرحله بعد عبور از ورودی‌های تنگ این شهر بوده است؛ به گونه‌ای که مجبور به خلع سلاح می‌شده‌اند تا از آن‌ها عبور کنند. همچنین کنار هر چاهک ورودی سنگ‌هایی قرار داشته تا به محض ورود مهاجمان بر سر آن‌ها بکوبند.

سراسر راهرو‌ها محل‌هایی برای چراغ پیه‌سوز بوده به گونه‌ای که نفر اول وارد شده به شهر آن را روشن می‌کرد. نفر آخر آن را خاموش می‌کرده تا در صورت ورود احتمالی مهاجمین مسیر تاریک شود و آن‌ها گم شوند. حتی در صورت روشن‌ماندن چراغ طراحی راهروهای طبقه اول زاویه‌دار و به شکل حرف L انگلیسی است تا مهاجمین دچار خطای دید شده و فکر کنند که مسیر بن‌بست است و سردرگم شوند.

مرحله آخر گذر از تله‌های هوشمندانه در مسیر بوده ‌است. از جمله این تله‌ها می‌­توان به ایجاد راهروهای بن‌بست، ایجاد راه‌های ارتباطی نیمه‌کاره و گمراه‌کننده بین طبقات و ایجاد محلی در داخل دیواره راهروها برای استقرار نگهبان اشاره کرد.

شگفتی‌های شهر زیرزمینی نوش آباد

بزرگ‌ترین شگفتی این مجموعه که آن را به یکی از جاهای دیدنی اصفهان تبدیل کرده، کندن مجموعه‌ای به این عظمت با ابزارهای ابتدایی است. با توجه به سختی خاک این منطقه که کندن تنها یک متر از خاک زمین 7 تا 8 ساعت به طول می‌انجامد و وجود اثرات برخورد شی تیز بر دیوار‌های این مجموعه، گفته می­‌شود این وسیله حفاری جنسی شبیه الماس داشته است.

به گفته اهالی کهنسال نوش‌آباد، شهر اویی محدود به شهر زیرزمینی نوش آباد نیست و به واسطه‌ کانالی زیرزمینی به شهر نیاسر در فاصله 30 کیلومتری نوش‌آباد راه دارد. گرچه از این مکان به‌عنوان پناهگاه موقت استفاده می­‌شد. اما سازندگان این مجموعه، تدابیر لازم برای زندگی طولانی‌مدت را هم اندیشیده بودند. برای مثال حین بازدید از این مجموعه به اتاق‌هایی برمی‌خورید که سردتر از بقیه است و گفته می‌شود از این مکان برای نگه‌داری غذا استفاده می‌شده است. همچنین وجود اتاق‌های کوچک به ابعاد دومتر در دو متر و سرویس بهداشتی نیز از تدابیر دیگر سازندگان است. اگر کسی داخل سرویس بهداشتی بوده سنگی را جلوی آن می‌گذاشته تا بقیه را خبردار کند.

از شگفتی‌های دیگر این مجموعه، امکان تنفس راحت در چنین عمقی از سطح زمین است. این امر به کمک چاه‌­های U شکلی که به سطح زمین راه دارند و براساس اختلاف فشار با سطح زمین کار می‌کنند، میسر می‌شود. گردش هوا از بیرون به درون را با بردن دست خود به یکی از این چاه‌ها می­‌توانید حس کنید. یکی‌دیگر از اعجازهای معماری شهر اویی وجود جریان‌های آب قنات در کنار دیواره‌های اویی است تا هم هوای اویی خنک شود و هم اینکه برای تامین آب ساکنین استفاده گردد.

ساعات بازدید و مدت بازدید

این مجموعه در تاسوعا، عاشورا و رحلت امام خمینی (ره) تعطیل است. اما در روزهای عادی سال از 8 صبح تا نیم ساعت مانده به اذان مغرب فعالیت دارد. در ایام گردشگری نیز به مدت بیشتری باز است. ممکن است در ایام خلوت، به علت کم بودن مسافران این مجموعه بسته باشد. در این‌صورت به دفتر روبروی ورودی یک مراجعه کرده تا مجموعه را باز کنند. در صورت بسته‌بودن دفتر از اهالی ساکن اطراف مجموعه کمک بخواهید. لازم به ذکر است بازدید از این مجموعه 40 دقیقه به طول می‌انجامد و قیمت بلیط آن، هشت هزار تومان است.

نکات قبل بازدید

ممکن است واژه شهر شما را کمی گمراه کند و انتظار روبروشدن با یک شهر به سبک امروزی را داشته باشید. اما باید بدانید که شهر زیرزمینی نوش آباد شبکه‌ای از دالان‌ها و اتاق‌ها است. به هرحال ارزش یکبار دیدن را به‌خصوص برای علاقمندان به تاریخ دارد. افرادی با مشکلات حرکتی، ناتوانی‌های جسمی و بیماران تنفسی و قلبی ترجیحا از این مجموعه بازدید نکنند. حتما همراه راهنمایان مجموعه در راهروها حرکن کنید؛ زیرا امکان گم شدن وجود دارد.

شهر اویی کجاست؟

شهر زیرزمینی اویی در نوش‌آباد قرار دارد. نوش‌آباد در ده کیلومتری شمال کاشان واقع شده است. برای رسیدن به این شهر می‌توانید با خودروی شخصی خود، تاکسی‌های اینترنتی و اتوبوس‌های بین شهری از کاشان به این شهر وارد شوید. اگر در ایام توریستی مثل عید نوروز به این مکان سفر می‌کنید، در اولین میدان ورودی شهر می‌توانید از کیوسک­‌های راهنمای گردشگری، برای پیدا‌کردن مسیر سوال کنید.

سخن نهایی

در این مطلب سعی کردیم تا یکی از شاهکارهای معماری ایران یعنی شهر زیرزمینی نوش آباد که یکی از بزرگ‌ترین شهرهای زیرزمینی دنیا است را معرفی کنیم. اگر دوست دارید بیشتر درباره نوش‌آباد و معماری آن بدانید، توصیه می­‌کنم که کتاب آقای دکتر باستانی پاریزی به نام حماسه کویر را مطالعه نمایید.

اگر تجربه بازدید از نوش آباد و شهر اویی را دارید، لطفا تجربه‌های خود را با ما در میان بگذارید.