در محلات قدیمی تهران هنوز هم می‌شود خانه‌های قدیمی و قاجاری را بین آپارتمان‌ها و برج‌های سربه‌فلک‌کشیده پیدا کرد. یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی تهران را می‌توانید در محله سنگلج ببینید که متعلق به میرزاحسن مستوفی الممالک، نخست‌وزیر دوره قاجار و البته یکی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران است. در این مطلب نابرو با من همراه باشید تا گشتی در خانه دیدنی میرزاحسن به نام عمارت مستوفی الممالک از جاذبه های گردشگری تهران بزنیم.
میرزاحسن مستوفی که بود؟
میرزاحسن مستوفی الممالک با شش دوره نخست‌وزیری در تاریخ ایران رکورددار است. مستوفی لقبی بود که به مسئول امور مالی و حسابداری در کشورهای اسلامی داده می‌شد و نقشی شبیه وزیر دارایی امروزی را به عهده داشت.
میرزاحسن در سال ۱۲۵۴ خورشیدی به دنیا آمد و پدر او صدراعظم ناصرالدین‌شاه قاجار بود که زمین‌های بسیاری را در تهران آباد کرد و به اسم فرزندانش گذاشت، ازجمله یوسف‌آباد، امیرآباد، بهجت‌آباد و حسن‌آباد. همچنین ده ونک، زمین‌های دانشگاه الزهرا و برخی از تأسیسات و باغ‌های آن محله نیز مربوط به این خاندان است.
میرزایوسف که نقش مستوفی در دربار ناصرالدین‌شاه را داشت، هفت سال پس از به دنیا آمدن میرزاحسن درگذشت و مشاغل درباری او به فرزندش رسید. میرزاحسن از طرف پادشاه به لقب مستوفی الممالک ملقب شد و ناصرالدین‌شاه او را نیز همچون پدرش «آقا» صدا می‌کرد. او پنج دوره در عصر قاجار و یک دوره نیز در زمان رضاشاه پهلوی نخست‌وزیر ایران شد و درنهایت در سال ۱۳۱۱ خورشیدی درگذشت و در آرامگاه خانوادگی‌شان در ده ونک به خاک سپرده شد.
خانه کارت پستالی سنگلج
خانه میرزاحسن مستوفی در محله سنگلج و کوچه مستوفی الممالک قرار دارد که زمین آن بخشی از باغ پدری‌اش بود. بر کتیبه‌ای که در سردر ورودی در داخل خانه نصب شده، سال ۱۳۱۱ قمری حک شده که نشان می‌دهد این خانه زیبا در سال ۱۲۷۲ شمسی و زمانی که میرزاحسن مستوفی ۱۸ساله بوده، بنا شده است.
این خانه نمونه‌ای کم‌نظیر از نخستین بناهای فرنگی‌ساز در دوره ناصری است که ارزش‌های هنری و معماری قابل‌توجهی دارد. گفته می‌شود طرح و معماری خانه از یک کارت پستال فرانسوی که به دست میرزاحسن می‌رسد، الگو گرفته شده است.
این خانه ۱۶۰۰ مترمربعی از دو بخش عمارت و حیاط تشکیل شده است. حیاط شامل درختان سرسبز در یک سمت و استخری در وسط و البته گلخانه‌ای متروک در ضلع دیگر است. حیاط این عمارت چند پله پایین‌تر از سطح کوچه است و درِ ورودی نیز در ضلع شرقی قرار دارد.
عمارت اصلی که در دو طبقه بنا شده، دارای دو نمای شمالی و جنوبی است. نمای شمالی خانه یک ایوان با چهار ستون مدور در طبقه اول، شش پنجره بزرگ و یک در وسط و چهار پنجره مربعی به‌عنوان نورگیر زیرزمین و البته دری فلزی برای ورود به زیرزمین یا حوضخانه از سمت شمالی دارد.
نمای جنوبی خانه بسیار زیباست و ایوان و ستون‌ها و گچ‌بری‌هایش هوش از سر آدم می‌پراند! 10 ستون مدور در طبقه اول و 12 ستون سنگی در طبقه پایین که هشت تای آن جفتی (چهار جفت) است. هفت پنجره در طبقه بالا و هفت پنجره در طبقه پایین که از داخل به‌صورت شیشه‌های رنگی دیده می‌شوند، در این نما دیده می‌شوند. در هر دو نمای عمارت از فرم سنتوری استفاده شده که بیشتر در معماری یونانی و رومی دیده می‌شود.
پروانه‌های عمارت مستوفی الممالک
ورودی اصلی خانه سمت شرقی است و پس‌از گذر از در چوبی دولنگه‌ای، وارد یک فضای ورودی می‌شوید که سقف آن به‌عنوان نورگیر عمل می‌کند. این فضا با هفت پله مرمرین به آستانه ورودی به داخل خانه وصل می‌شود که بر پیشانی آن و روی کتیبه‌ای عدد ۱۳۱۱، سال ساخت بنا، حک شده است. خانه تاحدودی دارای یک نقشه قرینه است: یک سرسرای کوچک در وسط، در ضلع جنوبی یک تالار شاه‌نشین و دو اتاق گوشواره در طرفین تالار و در ضلع شمالی هم همین نقشه تکرار می‌شود، منتها با یک تفاوت‌هایی. اتاق‌ها به تالار راه دارند و البته ورودی جداگانه هم دارند.
تالار شاه‌نشین یا تالار پروانه زیباترین بخش عمارت مستوفی الممالک است، با سه پنجره به ایوان و حیاط و با تزیینات بی‌نظیر و یک ویژگی خاص: سقف این تالار با پروانه‌ها تزئین شده است! سقف کاذب این تالار به‌شکل صفحه‌ای شطرنجی طراحی شده و داخل هر مربع از این صفحه، یک پروانه کاغذی قرار دارد که این پروانه‌ها در اندازه‌ها و رنگ‌های متنوعی هستند. این تالار محل جلسات و دفتر کار میرزاحسن مستوفی بوده است.
گچ‌بری‌های داخل و حتی نمای بیرونی عمارت مستوفی الممالک الگوی فرنگی دارد و شامل نقوشی از موجودات افسانه‌ای مثل انسان بالدار، فرشته‌ها، پرندگان و گل و گلدان است. روی تمام درهای چوبی و درهای کمدهای داخل اتاق‌ها نیز نقاشی‌هایی از طبیعت با موضوع چهار فصل و البته پروانه‌هاست! در اتاق‌ها و تالارها نیز شومینه و بخاری‌های دیواری با تزئینات و گچ‌بری‌های جالب دیده می‌شود. طبقه زیرزمین نیز نقش حوضخانه داشته و مطبخ و حمام و دستشویی خانه نیز در همین‌جا قرار گرفته است.
مستندِ خونه
عمارت مستوفی الممالک یکی از مهم‌ترین لوکیشن‌های سینمای ایران بوده و فیلم‌هایی همچون سلطان صاحبقران، عروسی خوبان، دلشدگان، سریال شهرزاد، و… در این خانه فیلم‌برداری شده که متأسفانه همین امر باعث آسیب زیادی به این خانه زیبا شده است.
گفته می‌شود نخستین کابینه مشروطیت در این خانه تشکیل شد که اهمیت سیاسی و تاریخی آن را بیش از پیش می‌کند. خدایار قاقانی در سال ۱۳۹۰ مستندی با نام خونه ساخته است که به بررسی وضعیت این خانه تاریخی و فیلم‌ها و سریال‌های فیلمبرداری‌شده در این خانه می‌پردازد و با چهره‌های معروف هنری و سیاسی که با این خانه ارتباط داشته‌اند درباره آن صحبت می‌شود.
شرایط بازدید از عمارت مستوفی الممالک
این بنا اکنون متعلق به شرکت پست و در تملک وزارت ارتباطات است. برای بازدید از این خانه باید با هماهنگی وزارت ارتباطات اقدام کنید یا با تورهای تهرانگردی این خانه زیبا و جذاب را از نزدیک ببینید.
