یکی از آثار تاریخی و دیدنی شهر مشهد که از گذشته‌های دور نزدیک حرم امام رضا (ع) قرار داشته، حمام تاریخی به نام حمام مهدی قلی بیک یا حمام شاه است که در حال حاضر به‌عنوان موزه مردم شناسی مشهد شناخته می‌شود. این حمام زیبا خلاف سایر حمام‌های قدیمی که تزیینات آن‌ها از بین رفته، نقاشی‌های دیواری شگفت‌انگیز و خارق‌العاده‌ای روی سقف و دیوارهای آن دارد. جالب است بدانید سقف این حمام تاریخی 13 لایه نقاشی دارد. این ویژگی بر منحصربه‌فرد بودن حمام شاه زیبا بسیار تاثیرگذار بود. با من در نابرو همراه باشید تا با شگفتی‌های بی‌نظیر این حمام متعلق به عهد صفوی به‌عنوان یکی از مکان های دیدنی شهر مشهد بیشتر آشنا شوید. شاید مقصد بعدی گردشگری شما این جاذبه تماشایی باشد.
معرفی حمام شاه مشهد
از جاذبه‌های گردشگری و جاهای تماشایی شهر مشهد می‌توان به حمام شاه اشاره کرد. موزه‌ای بی‌نظیر از نقاشی‌های دیواری را درون خود قرار داده و در حال حاضر به‌عنوان موزه مردم شناسی شهر مشهد پذیرای تمامی علاقه‌مندان به تاریخ و مکان‌های قدیمی است. پس اگر مسافر شهر زیبای مشهد هستید یا در این شهر زندگی می‌کنید و تمایل دارید با نقاط شگفت‌انگیز تاریخی آن بیشتر آشنا شوید، حتما به حمام شاه معروف به حمام مهدی قلی بیک سری بزنید. با دیدن آن مات و مبهوت زیبایی این مکان می‌شوید.
حال‌وهوای حمامی قدیمی و جذاب را از نزدیک حس می‌کنید و در نهایت روزی خاطره‌انگیز را سپری خواهید کرد. این حمام جزو وسیع‌ترین و کهن‌ترین حمام‌های ایران به حساب می‌آید؛ اما بازدیدکننده آن به‌دلیل عدم اطلاع‌رسانی از وجود این اثر ارزشمند، کم است؛ اما شما می‌توانید با خیالی آسوده به تماشای اثر اعجاب‌انگیز حمام شاه مخصوصا بخش بینه حمام با هشت ستون و تزیینات نقاشی جالب و حیرت‌انگیز آن بروید تا سفری در دل تاریخ شهر قدیمی مشهد را تجربه کنید.
مطمئن باشید این تجربه به یکی از ناب‌ترین تجربیات شما از مشهدگردی تبدیل خواهد شد.
تاریخچه حمام شاه مشهد
جالب است بدانید حمام شاه مشهد قدمت بالایی دارد. در سال 1027 هجری‌قمری در نزدیکی حرم امام رضا (ع) و بازار قدیم شهر مشهد توسط مهدی قلی بیک از بازماندگان امرای بزرگ خراسان کهن بنا شده است. این حمام زیبا که از زمان صفویه بسیار معروف بود، تا چند سال پیش هم مورد استفاده مردم و اهالی منطقه قرار می‌گرفت.
اگر از قدیمی‌های محل پرس‌وجو کنید، متوجه می‌شوید ممکن است خودشان یا اعضای خانواده‌شان به این حمام رفت‌وآمد داشته‌اند و خاطرات زیادی از این بنا دارند که برایتان شنیدنی خواهد بود؛ اما پس از سال‌ها این بنا به‌دلیل آسیب‌هایی که دیده بود، متروک شد و دیگر قابل استفاده نبود.
در سال 1385 توسط میراث فرهنگی مورد مرمت و احیا قرار گرفت و به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد تا بازدیدکنندگان و گردشگران بتوانند از زیبایی‌های منحصربه‌فرد این بنا بهره‌مند شوند. قرار گرفتن این بنا در نزدیکی مسجد قدیمی شاه باعث شده که به حمام شاه معروف شود. این حمام تاریخی و موزه بسیار زیبای آن در سال 1356 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. در سال ۱۳۸۵ هجری‌شمسی به یکی از زیباترین موزه‌های مردم‌شناسی در سراسر ایران تبدیل شد که وصف آن در کلام نمی‌گنجد و حتما باید از آن بازدید کنید.
معماری حمام شاه مشهد
این حمام با فضایی بالغ بر 2000 مترمربع بخش‌های متعدد و فراوانی دارد که می‌توان از نفیس‌ترین و زیباترین بخش‌های آن به بینه حمام شاه یا هشت ستون اشاره نمود. این قسمت با نقاشی‌های بی‌نظیر و جذابی تزئین شده است که شما را محو خود خواهد کرد.
فضاهای حمام شاه شامل هفت بخش سربینه یا همان رختکن که فضایی جهت تعویض لباس‌های مراجعان بوده، غرفه‌های آن، هشتی یا میاندر، گرمخانه، تون (گلخن یا آتشخانه که باعث گرم شدن آب حمام می‌شد) و چاله حوض است که هرکدام از این فضاها کاربرد خاصی داشته‌اند. به‌صورت مختصر شما را با این فضاها آشنا می‌کنیم تا در صورت بازدید از این بنا آشنایی کامل با آن داشته باشید. همچنین از بودن در آن لذت بیشتری ببرید.
سربینه حمام شاه مشهد
هنگامی که به سربینه یا رختکن حمام شاه وارد شوید، در ابتدا با سقفی گنبدی و قوس‌های پرنقش‌ونگار، نقاشی‌های رنگارنگ و کاشی‌های کوچک و رنگی روبه‌رو می‌شوید که مات و مبهوت خواهید ماند. این مکان دارای 13 لایه نقاشی است که در نوع خود بسیار شگفت‌انگیز به حساب می‌آید.
قدیمی‌ترین لایه‌ای که در حمام شاه به‌جای مانده، متعلق به دوران صفویه و جدیدترین آن مربوط به اواخر دوره قاجار است. همین موضوع نشان‌دهنده تاریخ و قدمت این بنا است. از جذاب‌ترین نقش‌هایی که در این نقاشی‌ها نظر شما را به‌خود جلب خواهد کرد، نقش‌های مرتبط با رستم و سهراب یا نقش‌های نشان‌دهنده زندگی معمولی انسان‌های مختلف و در نهایت دیو و قهرمان‌های قصه‌ها است.
از زیباترین و متمایزترین تزیینات این بنا نورگیرهای سقف آن است که از قدیم به آن‌ها گلجام می‌گویند. در زمان‌های دور بسته به اینکه آفتاب با چه زاویه‌ای می‌تابد، قسمت‌هایی از حمام روشن شده و روشنایی حمام در طول روز تأمین می‌شد. سربینه حمام شاه دارای چهار غرفه است که سه غرفه از آن‌ها برای تعویض لباس افراد معمولی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
تنها یکی از این غرفه‌ها که از سایر غرفه‌ها وسیع‌تر و روشن‌تر است، محل استفاده اشراف و بزرگان بود و به غرفه شاه‌نشین معروف است. یکی از جالب‌ترین موضوعات درباره این فضا این است که مسئول حمام هم در این بخش می‌نشسته و پاسخگو مردم بود. شما می‌توانید به خوبی محلی که او به امورش می‌پرداخته را مشاهده کنید. همچنین می‌توانید حال‌وهوای آن روزها و شلوغی و رفت‌وآمد افراد مختلف را در آن تصور کنید و در دنیایی متفاوت از فضای خارجش لحظات خود را با شگفتی و تاریخ بگذرانید.
هشتی یا میاندر حمام شاه مشهد
پس از اینکه از سربینه حمام شاه عبور کنید به فضای هشتی یا میاندر می‌رسید. این فضا مانند دری دو فضای سربینه و سپس گرمخانه را به هم متصل می‌کند و شما می‌توانید وارد گرمخانه شوید. در وسط این هشتی با حوض کوچکی روبه‌رو می‌شوید که رنگ آبی آن فضا را دربرگرفته و به شما آرامش هدیه می‌دهد.
در گذشته وقتی کسی از گرمخانه برمی‌گشت، پای خود را در این حوض پر از آب سرد می‌گذاشته تا خنک شود و دمای بدنش با محیط اطراف متعادل شود. بعد از آن دوباره به سربینه برگشته و لباس‌های خود را جهت خروج از حمام تعویض می‌کرد.
گرمخانه حمام شاه مشهد
بعد از اینکه از هشتی و حوض آبی زیبایش گذشتید، وارد گرمخانه حمام شاه خواهید شد که محل اصلی شستشوی تن و استحمام بوده است. گرمخانه به شکل ستون است و چهار ستون که در وسط آن قرار گرفته‌اند بر زیبایی آن افزوده‌اند. سقف این قسمت هم مانند سربینه گنبدی شکل است که با چند گلجام تزیین شده است.
در فضای اطراف این گرمخانه چشم‌نواز، سه غرفه قرار دارد که در قدیم از آن‌ها برای نشستن و حمام کردن استفاده می‌شد. همچنین دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم مشاهده خواهید کرد که یکی از آن‌ها دارای سه حوضچه تصفیه آب سرد و انتقال آن به خزینه بوده و دیگری هم برای استحمام افراد معلول یا بیمار استفاده می‌شد. شما در این فضا می‌توانید با ساز و کار یک حمام سنتی کاملا آشنا شوید و تجربه‌ای جدید به دست بیاورید.
تون (گلخن یا آتشخانه)
بخشی که در پشت خزینه قرار گرفته، تون (گلخن یا آتشخانه) نام دارد. در گذشته در این فضا آتش حمام برافروخته می‌شد و گرمای حمام را تامین می‌کرد. جالب است بدانید به شخصی که مسئول درست کردن آتش بود، تون‌تاب می‌گفتند.
تون‌تاب بعد از تهیه سوخت حمام شامل هیزم، فضولات حیوانی و خار و خاشاک، آن‌ها را داخل کوره قرار می‌داده و آتش را روشن می‌کرد. معمولا از خاکستری که در درون کانال تون باقی می‌ماند، به‌عنوان مواد شوستشو استفاده می‌شد. همچنان این کوره در فضای حمام قابل مشاهده است و شما می‌توانید مراحل تهیه آتش را در آن تصور کنید.
چاله حوض حمام
چاله حوض یا استخر آبی در وسط حمام شاه قرار داشت که در گذشته برای شنا و آب‌تنی بعد از استحمام استفاده می‌شد؛ اما همان‌‌طور که مشاهده می‌کنید، در حال حاضر از آب خالی است و تنها می‌توانید استخری به رنگ آبی را ببینید که در مقایسه با سایر استخرهای حمام‌های هم دوره خود بزرگ‌تر است. یکی از آثار خلاقانه معماری ایرانی به حساب می‌آید و در لحظه مواجهه با آن حتما دلتان می‌خواهد که کاش این استخر پر از آب بود و می‌توانستید تنی به آب بزنید.
موزه مردم‌شناسی حمام شاه
حمام شاه تا سال ۱۳۶۷ مورد استفاده اهالی بافت تاریخی مشهد و زائران حرم امام رضا (ع) بود؛ اما بعد از آن متروک می‌شود تا اینکه در سال ۱۳۸۵ به موزه مردم‌شناسی شهر زیبا مشهد تغییر کاربری پیدا می‌کند. اشیا و آثاری که به مشهد قدیم و زندگی مردمانش تعلق داشته در آن به نمایش درمی‌آید.
فضاهای این حمام هم که پیش‌تر با آن‌ها آشنا شدید به غرفه‌هایی برای به نمایش گذاشتن این اشیا قیمتی و نفیس در کنار مجسمه‌هایی نمادین و در حال پرداختن به کارهایی که در گذشته شهر مشهد متداول بوده، تبدیل شدند. در گوشه و کنار حمام شاه سماورهای ذغالی و قوری‌هایی را خواهید دید که در قدیم در اکثر خانه‌های مشهدی‌ها استفاده می‌شد.
از کهن‌ترین اشیا این موزه که برای شما هم بسیار جالب خواهد بود، می‌توان به کمان‌های چوبی اشاره کرد که دارای قدمتی در حدود 400 سال هستند و در دوران شاه عباس صفوی در جنگ‌ها استفاده می‌شدند. عکس‌های قدیمی مشهد هم در قسمتی از این موزه به نمایش گذاشته شده و مانند نمایشگاهی کوچک شما را با حال و هوای آن روزهای شهر مشهد و مردمانش آشنا می‌کنند.
از سایر اشیایی که هنگام بازدید موزه حمام شاه از تماشای آن‌ها لذت خواهید برد، می‌توان به انواع پوشاک سنتی و پارچه‌های دست‌بافت، غرفه حنابندان، وسایل آرایش مثل شانه چوبی، سرمه‌دان، عطردان، جعبه آینه، وسایل مرتبط با روشنایی همانند قندیل، شمعدان برنجی و فانوس دریایی اشاره کرد. تمامی آن‌ها از زمان صفویان تاکنون به‌جای مانده و در این موزه به نمایش درآمد تا شما بتوانید با بخشی ارزشمند از تاریخ شهر مشهد و خراسان کهن بیشتر آشنا شوید.
کلام آخر
حمام شاه (موزه مردم‌شناسی) مشهد یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر مشهد است که نقاشی‌های دیواری متنوع و زیبای آن بسیار حیرت‌انگیز است. ساختار معمارانه‌اش به هنرمندی تمام هر مخاطبی را به خود جذب می‌کند. بازدید از حمام شاه می‌تواند خاطره‌ای به یادماندنی برای شما رقم بزند که با دو دقیقه پیاده‌روی بعد از آن می‌توانید به زیارت حرم امام رضا (ع) هم بروید.
شما می‌توانید در تمام طول سال از حمام تاریخی شاه مشهد (حمام مهدی قلی بیک) بازدید کنید. ساعت بازدید از شنبه تا پنج‌شنبه هشت صبح تا ۱۸:۳0 غروب و در روز جمعه و تعطیلات رسمی از هشت تا ۱۲ است. آدرس آن میدان شهدا، انتهای بازار فرش، ضلع غربی حرم مطهر امام رضا(ع) است. اگر از بودن در این مکان تجربه‌ای دارید، آن‌را با نابرو به اشتراک بگذارید.
