برای بسیاری از افراد بناها و محوطه‌های تاریخی یکی از بهترین موضوعاتی هستند که آن‌ها را به خود جذب می‌نمایند. همچنین سبب می‌شوند که افراد تاریخ‌دوست جهت گذران اوقات فراغت خود این مکان‌ها را برای بازدید انتخاب نمایند. برخی از این مکان‌های ارزشمند به نسبت سایر آن‌ها به میزان کمتری به مخاطبان خود معرفی شده‌اند و ناشناخته مانده‌اند. این ارگ یا کهن دژ در شهر مشهد قرار گرفته و بسیار جذاب است؛ اما بسیاری از شهروندان این شهر از وجود آن خبر ندارند. اگر شما به کشف و شناخت میراث تاریخی علاقه‌مند هستید، این محوطه ارزشمند یکی از بهترین اماکن و جاذبه‌های پیشنهادی ما در شهر مشهد محسوب می‌شود. با من در نابرو همراه باشید تا با ارگ تاریخی تابران توس از جاهای دیدنی مشهد آشنا شوید.
معرفی کهن دژ تابران توس
کهن دژ تابران توس یک مجموعه ارزشمند معماری است که در شهر مقدس مشهد واقع شده است. این محوطه تاریخی بسیار جذاب و دیدنی بوده و از ارزش باستان‌شناختی زیادی برخوردار است. تاکنون مورد بازدید باستان شناسان مهم و متعددی قرار گرفته است؛ اما هنوز گردشگران زیادی از وجود این منطقه آگاه نشدند.
این پدیده منحصربه‌فرد در شمال شهر توس (مشهد قدیم) و در فاصله حدودا 250 متری از حصار کهن شهر قرار گرفته است. فاصله این محوطه دیدنی تا بنای هارونیه که جنوب آن قرار گرفته، حدود 900 متر و با آرامگاه فردوسی که در شرق آن قرار دارد، حدود 550 متر است. یعنی شما با مراجعه به این محدوده می‌توانید از چندین بنا و محوطه تاریخی که در نزدیکی یکدیگر قرار گرفته‌اند، بازدید کنید.
تاریخچه کهن دژ تابران توس و آثار به‌جای مانده از آن
جالب است بدانید که حصار تابران دیوار بسیار عظیم و بزرگی است که از خشت و گل ساخته شده و به اندازه شش کیلومتر دور شهر توس کشیده شده است. این قسمت از شهر در دوران رونق و شکوه خود ۹ دروازه داشته و با ۱۰۶ برج از شهر توس دفاع می‌کرد.
درحال‌حاضر با ورود به مجموعه تنها چهار دروازه از آن را مشاهده خواهید کرد و از منحصربه‌فرد بودن و بی‌همتا بودن این سازه متعجب شخواهید شد. به هنگام دیدن کهن دژ تابران توس تجسم عظمت گذشته این مکان برایتان قابل درک‌تر می‌شود.
در قدیم این کهن دژ شامل بناهای حکومتی و عمارت‌های متعلق به شاهان بود؛ اما امروزه این مکان به‌عنوان یک سایت باستان‌شناسی مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد و آن‌ها را با داستان‌ها و سرگذشت تاریخی این منطقه آشنا می‌سازد.
توصیف ارگ تابران
از ارگ شگفت‌انگیز و عظیم تابران درحال‌حاضر دیوارها و برج‌های خشتی به‌جای مانده است. البته علی‌رغم اقدامات حفاظتی صورت گرفته، بازهم دارای وضعیت ظاهری نامطلوبی در برخی از قسمت‌ها هستند که شما با اولین برخورد با مجموعه متوجه آن خواهید شد؛ اما مطمئن باشید که نمی‌توانید شکوه و زیبایی‌های معماری آن‌را که به شگفتی می‌مانند، نادیده بگیرید.
متاسفانه گودال‌ها و حفره‌های متعددی روی آثار این مجموعه مشاهده خواهید کرد که نشان‌دهنده خاک‌برداری کشاورزان برای تقویت زمین‌های خود یا کاوش‌هایی غیر مجاز هستند و به نمای آن آسیب رسانده‌اند؛ اما از آن‌ها که بگذرید عظمت این سازه‌ها شما را به وجد خواهند آورد.
در برخی از بخش‌ها هم فضاهای معماری مجموعه فرسوده شده، نشست کرده و حفره‌هایی را ایجاد کرده که این عامل هم ممکن است کمی ناخوشایند به نظرتان برسد.
موضوع جالبی که یکی از نشانه‌های قدمت این مجموعه کهن است، آن است که روی سطح ارگ تابران تکه آجر و قطعات سفال زیادی پراکنده شده است. اکثر این سفال‌ها مربوط به سده‌های چهارم تا یازدهم هجری هستند و با مشاهده آن‌ها می‌توانید به قدمت زیاد آثار در این مکان ارزشمند پی‌ببرید.
با تماشای آن‌ها به دوران‌های کهن سفر کنید؛ اما سعی کنید از لمس آن‌ها یا برداشتنشان از مکانی که این قطعه سفال‌ها را پیدا کردید، دوری کنید. زیرا این قطعات بخشی از تاریخ منطقه به حساب می‌آیند و اگر آسیبی ببینند، قابل جبران نخواهد بود.
باستان‌شناسی کهن دژ تابران توس
در گذشته اقدامات باستان‌شناسی و خاک‌برداری در محدوده اطراف ارگ انجام شده که نتیجه آن، نمایان شدن بقایای حصاری خشتی و بزرگ بود. این حصار با تمام سازه‌های اطراف خود متفاوت است و خبر از شکوهی عظیم در دوران‌های گذشته می‌دهد.
جالب است بدانید که طرح این حصار تقریبا به شکل مستطیل نامنظمی است که اضلاع شمالی و جنوبی آن بزرگ‌تر از اضلاع شرقی و غربی است. این ویژگی خاص مجموعه محسوب می‌شود.
از چهار برجی که در حصار وجود داشت، هم‌اکنون برج‌های گوشه جنوب شرقی، گوشه شمال‌شرقی و شمال‌غربی همچنان باقی مانده‌اند؛ اما برج گوشه جنوب‌غربی کاملا از بین رفته و اثری از آن باقی نمانده است. شما می‌توانید جای خالی آن‌را کاملا حس کنید. درحال‌حاضر میان هر یکی از ضلع‌های جنوبی، شرقی و شمالی نیم برج‌هایی قابل مشاهده هستند که همین نیم‌برج‌های به‌جای مانده از این مجموعه با ابهت، نشانه‌هایی از تمدنی کهن برای شما و کلیه بازدیدکنندگان خواهند بود.
یکی از ویژگی‌هایی که درباره این مجموعه بهتر است بدانید، آن است که برخلاف دیوارها که توپر هستند، قسمت‌های داخلی برج‌ها توخالی بوده و به‌صورت دو طبقه‌ای ساخته شده‌اند. هنوز طاق‌های خشتی به‌جای مانده از سقف آن‌ها قابل مشاهده است. ارتفاع این اتاق‌ها حدود سه متر است. احتمالا طبقه بالایی برج‌ها بدون سقف بوده و به‌عنوان محل پاسبانی در گذشته از آن استفاده می‌شد. دو نیم برج ضلع‌های جنوبی و شمالی تو پر بوده؛ اما به نظر می‌رسد نیم برج ضلع شرقی توخالی باشد.
شما می‌توانید با مشاهده این مصالح قدیمی، از نزدیک حس تاریخ را میان هریک از این خشت‌ها تجربه کنید.
زندان کهن دژ تابران توس
در گوشه جنوب‌غرب کهن دژ به فاصله 18 متری از ضلع غربی دیواره خشت و آجری ارگ، بنای بسیار جالب‌توجهی از زیر توده خاک و قطعات آجر پدیدار شده که بازدیدکنندگان را به خود جذب می‌کند. فاصله این بنا تا لبه حصار کهن دژ ۱۲ متر است و شما می‌توانید به‌راحتی آن را مشاهده کنید.
قبل از کاوش‌های انجام شده روی سطح این قسمت از مجموعه، تنها توده‌ای از خاک و نخاله ساختمانی به چشم می‌خورده که به‌صورت تپه‌ای به ارتفاع تقریبی سه متر از سطح زمین در آمده بود. به‌طوری که ابتدا تصور می‌شد ورودی ارگ در این نقطه باشد.
پس از کاوش و خاک‌برداری، بنایی با طرح دایره‌ای شکل که در قسمت شرقی آن، چهار جلو آمدگی ساخته شده، کشف شد. ورودی آن نیز در همان ضلع شرقی رو به ارگ، به‌صورت یک راهرو ایجاد شده که شما می‌توانید به‌راحتی آن‌را پیدا کنید.
قسمت‌های داخلی این بخش از مجموعه به چهار فضای مستطیلی شکلی و دو فضای مثلثی شکل که در گوشه‌های شمالی و جنوبی آن ایجاد شده، در آمده‌اند. به این ترتیب در طرح این بنا، تقارن زیادی به‌کاررفته است. به‌طوری که اگر خط تقارن را از وسط ورودی به طرف غرب رسم کنیم، دو قسمت شمالی و جنوبی متقارن خواهند شد و این موضوع یکی دیگر از ویژ‌گی‌های قابل توجه بنا است.
کلام آخر
یکی از نشانه‌های اصالت و هویت هر سرزمین آثار تاریخی آن است. بازدید و کشف این آثار می‌تواند تجربه‌ای ناب و پر از شگفتی برای هر فرد تاریخ‌دوست محسوب شود. کهن دژ تابران توس نیز یکی از همین آثار خاص است که شناخت هرچه بیشتر آن می‌تواند آن‌را به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر مشهد تبدیل کند.
در دوره‌های اخیر، ارگی از گل و خشت، مطابق با ارگ اولیه و کهنی که در این مکان وجود داشته، دور تا دور ارگ شکل گرفته است. برای اینکه این سازه و دیواره‌های گلی آن پابرجا بمانند، در طرف خارجی این ارگ، پشت بند‌هایی ایجاد شده و برای حفاظت آن از برف و باران پوششی به‌عنوان سقف بر آن ساخته شده است. همچنان اقدامات مرمتی و حفاظتی در این مکان ادامه دارد تا این ارگ ارزشمند را در وضعیتی مطلوب نگهداری کنند و بازدید از آن‌را به تجربه‌ای خاطره‌انگیز برای تمامی افراد تبدیل کنند. اگر از بودن در این مکان تجربه‌ای دارید، آن را با نابرو به اشتراک بگذارید.
