کاروانسراها در گذشته نقش مهمی در تجارت و بازرگانی ایران بازی می‌کردند. این مکان‌ها علاوه‌بر ارزش‌های اقتصادی و جایگاه معماری، از نظر اجتماعی نیز اهمیت بسیاری داشتند. کاروانسراها اغلب محل تعامل اندیشه‌ها و تبادل آداب‌ورسوم اقوام مختلف بودند. مسافران از شهرهای مختلف در این محل کنار هم جمع می‌شدند و هریک بخشی از فرهنگ خود را در دل کاروانسرا به یادگار می‌گذاشتند. یکی از این کاروانسراها که در زمان خود اهمیت بسیاری داشت، کاروانسرای خواجه نظر است. با این مطلب از نابرو همراه من باشید تا با این کاروانسرا بیشتر آشنا شوید.
کاروانسرای خواجه نظر
هنگامی که شاه عباس اول تصمیم به بازسازی و رونق جاده ابریشم گرفت، همه کاروانسراهای مخروبه و نیمه‌کاره در این مسیر تجاری بازسازی شد. اما توسعه جاده ابریشم باعث شد علاوه‌بر طرح نوسازی کاروانسراهای قدیمی، تعدادی کاروانسرای جدیدتر در این جاده ساخته شود. به‌همین دلیل کاروانسراهایی به‌منظور اقامت و استراحت تاجران و مسافران جاده ابریشم اطراف رود ارس ساخته شد. یکی از مهم‌ترین این کاروانسراها، کاروانسرای خواجه نظر بود.
موقعیت جغرافیایی و مسیر دسترسی
کاروانسرای خواجه نظر پنج کیلومتری غرب شهر جلفا و در ساحل جنوبی ارس قرار گرفته است. پس از خروج از شهر جلفا در جاده ساحلی ارس به سمت کلیسای سنت‌استپانوس به راه بیفتید. بعد گذراز پارک کوهستان و پل تاریخی ضیاءالملک، بلافاصله کاروانسرای خواجه نظر را سمت راست جاده خواهید دید. این کاروانسرا دومین جاذبه تاریخی در مسیر گردشگری غرب جلفا است. شما می‌توانید در مسیر بازگشت به جلفا از این جاذبه بازدید کنید.
خواجه نظر که بود
اگر به اصفهان سفر کرده باشید حتما نام خیابان نظر را شنیده‌اید. درحقیقت این خیابان به نام خواجه نظر نام‌گذاری شده که از تاجران ارمنی مشهور دوره صفوی بوده است. در زمان شاه عباس صفوی، گروهی از ارامنه ساکن در منطقه جلفا به اصفهان رفتند و در محله تازه تاسیسی به نام جلفا ساکن شدند. خواجه نظر و برادرش خواجه صفر به فرمان شاه عباس صفوی، سرپرست ارامنه اصفهان بودند و نزد شاه محبوبیت خاصی داشتند. خواجه نظر با اجازه شاه و با هزینه صد هزار کرور، اقدام به ساخت کاروانسرای بزرگی در زادگاه خود کرد. او قصد داشت پذیرای مسافرانی که از آب ارس می‌گذرند باشد. اما پیش از اتمام آن درگذشت و بنای کاروانسرا ناتمام باقی ماند. قبر خواجه نظر در قبرستان عمومی جلفای اصفهان قرار دارد.
معماری کاروانسرا
کاروانسرای خواجه نظر یکی از کاروانسراهای ساخته شده در دوره صفوی است. این بنا حدود 400 سال قدمت دارد و در سال 1381 به ثبت ملی رسیده است. کنار کاروانسرا نمادی از کاروان شتر و بازرگانان خواجه نظر نصب شده که به بازدیدکنندگان خوشامد می‌گوید. کاروانسرای خواجه نظر مانند دیگر کاروانسراهای عباسی پلان‌های چند ضلعی، دو ایوانی، و تالاری ستون‌دار داشت.
به‌طورکلی کاروانسراهای دوره عباسی پلان‌های مدور، چند ضلعی، دو ایوانی، و کاروانسراهایی با تالار ستون‌دار و چهار ایوانی داشتند؛ اما پلان بعضی از کاروانسراها مانند کاروانسرای خواجه‌نظر جلفا با این الگو تفاوت داشت. پلان این کاروانسرا مستطیلی شکل بوده و از داخل، راهروهایی برای دسترسی به اتاق‌ها دارد.این کاروانسرا یک حیاط مرکزی با حوض پُر‌آب و سه ایوان در سه طرف حیاط دارد. این بنا در سه ضلع حیاط چرخیده و سمت شرقی آن بدون ایوان است. همچنین ایوان‌ها دارای پوشش‌های گنبدی شکل با طاق جناقی هستند. طول بنا هم دو برابر عرض آن است. در ورودی این بنای با‌‌ارزش، دربی چوبین و بزرگ قرار گرفته است. علاوه‌براین بد نیست بدانید مصالح استفاده شده در ساخت این کاروانسرا سنگِ‌تراش و آجر است.
در حال حاضر بخش جنوبی کاروانسرا به موزه زنده سفال و سرامیک و فروشگاه صنایع‌دستی تبدیل شده است. ایوان غربی نیز سفره‌خانه سنتی است که البته فعالیت چندانی ندارد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این موزه، وجود مسیر مجزا برای حرکت گردشگران با ویلچر است.
شرایط بازدید
درحال‌حاضر بازدید از کاروانسرای خواجه نظر رایگان است و احتیاجی به تهیه بلیت ندارید. البته این عامل باعث شده تا ساعت بازدید مشخصی برای این اثر تاریخی وجود نداشته باشد. با این حال بهتر است بدانید که صبح زود و عصرهای دیرهنگام معمولا با در بسته مواجه می‌شوید.
کنار کاروانسرا، یک پارک ساحلی زیبا به نام درنا ساخته شده است. شما می‌توانید همراه با خانواده صبح زود در پارک و کنار رود ارس به صرف صبحانه بپردازید و بعد از باز شدن در کاروانسرا از این جاذبه تاریخی دیدن کنید. اگر نگاهی به شمال کاروانسرا بیندازید، منظره زیبایی از ترکیب کوه‌های سرخ رنگ و رود ارس را می‌بینید. برای ثبت این منظره بی‌نظیر حتما دوربین عکاسی همراه خود داشته باشید.
اگر خوش‌شانس باشید، می‌توانید از خط آهن روبرو که آن سوی ارس و در خاک جمهوری نخجوان قرار دارد، عبور قطار را ببینید. ریل راه‌آهن و عبور قطار با پس زمینه کوه سرخ و رود ارس چشم‌اندازی بی‌نظیر برای شما به نمایش درمی‌آورد. در ساعت‌های خلوت می‌توانید در حیاط صدای پرندگان را بشنوید و از آرامش این مکان لذت ببرید. قدم زدن در این کاروانسرا علاوه‌بر آشنایی با نوع معماری و هنر به کار‌رفته در آن، حس غرور و شعف را از معماری و نبوغ ایرانیان برمی‌انگیزد.
بهترین زمان سفر
برای دیدن کاروانسرای خواجه نظر زمان خاصی وجود ندارد. زیبایی‌های ارس و طبیعت رنگارنگ در فصل بهار، نمایش شگفت‌انگیز برگ‌های رنگی در پاییز و طبیعت خاص این منطقه در زمستان می‌تواند شما را به وجد آورد.
