معماری ایرانی و آثار منحصربه‌فرد و تماشایی آن همواره زبانزد تمام جهانیان و الگویی ارزشمند جهت ساخت و اشاعه فرهنگ و هویتی اصیل تلقی می‌شده است. کاخ خورشید که در کلات نادری واقع شده نمونه‌ای بی‌همتا از همین معماری است که نشان‌دهنده شکوه، عظمت و تاریخ معماری سرزمین ایران است. این بنای ارزشمند با داستان‌های تاریخی و طراحی بی‌نظیر خود یکی از پراهمیت‌ترین و جذاب‌ترین بناهای ساخته شده در عهد تیموری و تمام دوران معماری کشور ایران محسوب می‌شود که شناخت و بازدید از آن یکی از به‌یادماندنی‌ترین تجربیات هر فردی از سرتاسر جهان خواهد بود. با من در نابرو همراه شوید تا با ویژگی‌هایی بیشتری از کاخ خورشید و کلات نادری از مکان های دیدنی مشهد آشنا شوید و از زیبایی‌های اعجاب‌انگیز این مجموعه نهایت لذت را ببرید.
تاریخچه شهر تاریخی کلات
شهر تاریخی کلات در شمال شرقی شهر مشهد با وسعتی در حدود ۳۲۷۶ کیلومتر مربع واقع شده است. این شهر تاریخی به فاصله‌ی ۱۴۵ کیلومتری از آن در دامنه‌ی شمالی کوه‌های هزار مسجد در بستری زیبا و کوهستانی با آب‌و‌هوایی خوش قرار گرفته است و برای دستیابی به آن باید جاده‌ای کوهستانی و منحصربه‌فرد را طی نمود. دژ تاریخی شهر رویایی کلات با ۲۶ کیلومتر طول و ۱۲ کیلومتر عرض براساس موقعیت طبیعی خود همواره از اهمیت نظامی فراوانی در ادوار مختلف تاریخی برخوردار بوده است و به علت موقعیت استراتژیک و صعب‌العبور بودنش توسط نادرشاه افشار انتخاب گردید تا در آن سکونت نماید و دشمن نتواند بدان راه یابد. جالب است بدانید تیمور لنگ چهارده بار به این شهر حمله نمود، اما هر بار شکست خورد.
شهر کلات با حصار طبیعی و تیغه‌های کوه که بر گرداگرد آن کشیده شده است در موارد متعددی صحنه وقایع مهم تاریخی بوده است. نخستین‌بار در شاهنامه از این شهر نام برده شده است، برای مثال در داستان فرود پسر سیاوش، چندین بار به نام شهر کلات اشاره شده؛ همچنین از این محدوده استثنائی در شاهنامه به‌عنوان صحنه جنگ و محدوده نبرد ایرانیان و تورانیان یاد شده است.
واژه کلات به معنای آبادی، قلعه و زیستگاه بر بلندای کوه است که این اسم به دلیل ماهیت، ویژگی‌ها و وضعیت جغرافیای طبیعی این شهر برای آن انتخاب شده است. این شهر در سال 1380 میلادی به سرزمین دژهای نفوذناپذیر مشهور است و به همان صورت که از نامش آشکار است، فراز و فرودهای تاریخی زیادی را تجربه کرده است که مهم‌ترین آن‌ها به دست نادرشاه افشار رقم خورده‌اند. زیرا در زمانی که نادرشاه افشار حاکم خراسان گشت، ایران با ضعف حکومتی مواجه شده بود.
لذا نادرشاه علاوه بر اینکه در میان ایرانیان اتحاد به وجود آورد، فتوحات بسیاری نیز داشت، او در مقابل مهاجمان و دشمنان کشور ایستادگی نمود، آن‌ها را به عقب راند و حدود ایران را تا هندوستان ادامه داد. نادرشاه گنجینه‌ها و ثروت‌های فراوانی را از این فتوحات به دست آورده بود. از بزرگ‌ترین، ارزشمندترین و مهم‌ترین میراث نادر برای خود و تمام ایرانیان، می‌توان به کاخ خورشید کلات نادری اشاره نمود که به فرمان او و توسط معماران هندی و ایرانی ماهر و معروفی بنا شده است. او برای در امان نگه‌داشتن و حفاظت از گنجینه‌های به‌دست‌آمده از فتوحاتش در مقابل حمله دشمنان و تاراج اشرار، آن‌ها را در این کاخ و در درون کوه‌های شهر تماشایی کلات پنهان نمود و تا پایان عمر خود به همراه خانواده‌اش در این کاخ زندگی کرد.
مجموعه باغ کلات نادری و عمارت خورشید به منظور ساخت آرامگاه ابدی نادرشاه افشار در سال ۱۱۶۰ ه.ق و به دستور او بنا شده است اما نیمه تمام ماند و نادرشاه در این مکان دفن نشد و آرامگاه او در شهر مشهد به همراه تندیسی از خود او که سوار بر اسب است قرار دارد. عمارت خورشید در دوران‌های بعدی که آل‌جلایر بر این محدوده حکومت می‌نمودند، با تغییر و تحولات اندکی به شکل کاخ، مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گرفت. از سایر آثار تاریخی شهر زیبای کلات علاوه‌بر کاخ خورشید، می‌توان به سد تاریخی (بند) نادری، بقایای دروازه ارغونشاه، کتیبه نادری، قلعه فرود، برج‌های نگهبانی دربند ارغونشاه، بقایای آب انبارها و اقامتگاه نادرشاه در خشت و مسجد کبود گنبد اشاره نمود.
معرفی کاخ خورشید کلات نادری
مهم‌ترین و جذاب‌ترین یادگار و میراث نادرشاه افشار در شهر کهن کلات، عمارتی به نام کاخ خورشید است. «خورشید» نام یکی از همسران نادرشاه افشار بوده که بر اساس نام او نام این عمارت انتخاب شده است. ساخت کاخ خورشید از سال‌های ابتدایی حکومت نادرشاه یعنی از سال 1151 ه.ق آغاز شد و تا پایان پادشاهی او یعنی سال1160 ه.ق ادامه داشت، زیرا کتیبه ثلث بی‌نظیر و زیبایی مزین به سوره نباء که در دور تا دور فضای گنبد نگاشته شده به همین تاریخ اشاره دارد. بسیاری معتقدند که در گذشته کاخ خورشید محل امن اختفای جواهرات نادرشاه از جمله کوه نور و دریای نور بوده است. این کاخ در میان باغی پر از درخت و وسیع به شیوه باغ‌های ایرانی ساخته شده، اما معماری بنا مرکب از معماری دو کشور ایران و هند است.
از آن‌جایی که نادرشاه افشار در فتوحاتش علاوه بر جواهرات و زر و سیم، هنرمندان و معماران مجربی را از هند به همراه خود به ایران آورد، در ساخت این بنای باشکوه از دانش و تجارب این متخصصان و اصول معماری هندوستان نیز بهره برد و از میان این هنرمندان، ماهرترینشان را به ساخت و طراحی کاخ خورشید گمارد. سنگ‌های پرحجم به کار رفته در نمای بیرونی این بنا، که تصاویری از انواع میوه‌های گرمسیری همچون موز و آناناس و پرندگانی چون طوطی را نمایش می‌دهند و بنا را تزئین نموده‌اند، نشان‌دهنده این موضوع است که هنرمندان هندی کلات نادری را حجاری نموده‌اند.
زیرا در آن دوران این پرندگان و میوه‌ها در ایران وجود نداشته‌اند تا سنگ‌تراشان ایرانی بتوانند از آن‌ها ایده گرفته و نمای بیرونی بنا را براساس آن‌ها و شبیه به آن‌ها حجاری کنند. کاخ خورشید پس از نادرشاه در دوره قاجار نیز به‌عنوان اقامتگاه مسکونی این سلسله استفاده شد و تا به امروز نیز بارها مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است.
معماری کلات نادری
کاخ خورشید سازه‌ای اسرارآمیز، حیرت‌آور و پررمز و راز است که مصالح اصلی آن از آجر و نماهای بیرونی آن از سنگ‌های همان محدوده ساخته شده‌اند. این عمارت با معماری ویژه ایرانی تلفیق‌یافته با معماری هندی در سه طبقه، به صورتی استوانه‌ای شکل بنا شده است که هویت معماری ایرانی کاملا در آن مشهود است. ورودی کاخ متشکل از هشت ضلعی است که به یک سالن اصلی می‌رسد، که این سالن شگفت‌انگیز با تزئینات و نقاشی‌های فوق‌العاده زیبا با نقوش هندسی و رنگ‌هایی جذاب چشم هر بازدیدکننده‌ای را برای مدتی طولانی به خود خیره می‌کند. دوازده اتاق این عمارت نیز با نقاشی و گچ‌بری آراسته شده‌اند که در میان این تزئینات، تصاویری حیرت‌انگیز از شاهزادگان نادری نیز جلوه‌گر بنا هستند.
همچنین این کاخ سردابه هشت ضلعی دارد که ایوانک‌ها و اتاق‌ها را محصور خود کرده است. ارتفاع کاخ خورشید نادری در گذشته 25 متر بوده ولی در حال‌حاضر و به علت آسیب‌های وارد شده به آن و تخریب‌هایی که در طبقه سوم این عمارت جادویی ایجاد شده، ارتفاع آن به 20 متر رسیده است. در طی حفاری‌های باستان‌شناسانه در این محدوده، فواره‌هایی دورتادور عمارت خورشید آشکار شده‌اند و بر زیبایی‌های موجود در آن افزوده‌اند. گرداگرد این عمارت خاطره‌انگیز، حوضچه‌های کم‌عمقی با فواره‌های سنگی کوچکی و جوی‌های آب متعددی وجود دارد. محور شرقی‌غربی باغ کشیده‌تر است و ورودی آن در جبهه شرقی واقع شده است. بین ورودی اصلی باغ تا کاخ خورشید حوضی دل‌انگیز با فواره‌های سنگی بلند قرار گرفته است.
طبقه زیرین این کاخ، جایی تاریک و مخوف بوده که به نظر می‌رسد محلی جهت زندانی نمودن دشمنان و یا مکانی مناسب و دور از چشم، به‌منظور مخفی نمودن غنائم و گنجینه‌های ارزشمند محسوب می‌شده است. طبقه دوم یا همکف شامل تالاری باشکوه و وسیع می‌شود که این تالار دارای تزییناتی به سبک بناهای صفوی آراسته و طلاکاری گردیده است.
طبقه سوم کلات نادری نیز دارای دو بخش است: بخش اول به قسمت داخلی عمارت مرتبط است و به سبک و شیوه بناهای اصیل و سنتی ایرانی تزئین شده است. بخش دوم بنا، بخش خارجی عمارت است که به گنبد استوانه‌ای بزرگی مرتبط است و شامل 66 نیم‌ستون سنگی می‌گردد. که همین امر وجه تمایز این بنا با سایر بناهای تاریخی ایران‌زمین به حساب می‌آید و آن را به اثری منحصربه‌فرد، یکتا و بی همتا بدل نموده است. لازم به ذکر است به این برج مدور استوانه‌ای شکل، برج خیاری هم گفته می‌شود. از کنار این گنبد مدور می‌توان به تماشای باغ زیبای پیرامون کاخ و نمای عمومی شهر خوش آب‌و‌هوای کلات نشست و اوقات خوشی را در سفری به یادماندنی در دل تاریخ با منظره‌ای دلنشین سپری نمود، اتفاقات آن دوران را برای خود تداعی نمود و از شکوه اسرارآمیز آن‌ها به وجد آمد.
بخش‌های مختلف کاخ خورشید کلات نادری
اولین چیزی که با نگاه کردن و رویارویی با عمارت به چشم‌تان می‌خورد و نظرتان را به خود جلب مینماید استوانه‌ای است با نیم‌ستون‌های سنگی عظیم که مانند برجی از میان ساختمان بالا آمده است. این برج از درون، به شکل هشت ضلعی است و گنبدی بر بالای آن قرار گرفته که همچون نگینی تکرارنشدنی خودنمایی می‌کند. فاصله میان حجم استوانه‌ای و سایر قسمت‌های بنا نکته‌ای حائز اهمیت است که همانند درز انبساط آن‌ها را از هم جدا نموده و در بالای پشت‌بام طبقه همکف سنگ‌هایی که به‌عنوان درپوش به‌کار رفته‌اند روی این درز را می‌پوشانند.
روشنایی درون برج با حذف قسمتی از چهار نیم‌ستون در بخش بالایی برج، ایجاد گردیده است. نیم‌ستون‌های برج به شکلی ساده ساخته شده‌اند، اما سرستون‌های آن تراش تزیینی اندکی دارند. بخش‌های بیرونی بنا و نماهای آن تراش دارند؛ اما در قسمت‌هایی از نماکاری تزیینی تراش سنگ‌ها به اتمام نرسیده و این موضوع نشان می‌دهد که معماری بنا به پایان نرسیده است. نماهای داخلی قسمت برجی شکل کلات نادری دارای ایوانچه‌هایی در دو طبقه هستند که با نقاشی و طلاکاری تزئین گردیده‌اند.
دورتادور فضای هشت ضلعی در قسمت بالایی ایوانچه‌های طبقه اول سوره نباء با رنگ نگاشته شده است. در اطراف این فضا نیز ایوان‌هایی به چشم می‌خورد که با پوشش زیبای رسمی‌بندی آراسته شده‌اند. مسیر دستیابی به بالای برج کمی دشوار است زیرا پله‌هایی که از طبقه همکف به بام منتهی می‌گردند به‌علاوه پله‌هایی که از بام به بالای برج می‌رسند با کندن جرزها به‌وجود آمده‌اند و به سختی می‌توان از آن‌ها بالا رفت.
سطح همکف کلات نادری روی سکویی به ارتفاع یک و نیم متر که با پنج پله به طراز محوطه می‌رسد، قرار دارد. محوطه بنا شامل باغی با چهار کرت در دو تراز است که عمارت خورشید در محل برخورد دو محور آن واقع شده است.
از نظام کاشت قدیمی این باغ جذاب و تماشایی به‌جز یک ردیف چنار کهنسال در باغچه و کوچه غربی باغ که جزو عرصه این باغ زیبا بوده، چیز دیگری باقی نمانده است که براساس همین ردیف درختان چنار کهن به جای مانده، در سال‌های بعد سایر قسمت‌های باغ نیز درختکاری شدند و در مجموع 220 عدد درخت چنار کاشته شد و سبب شد در حال حاضر ما شاهد باغی دیدنی با درختانی سرسبز باشیم. منبع آب‌رسانی اولیه باغ در طی سال‌های متوالی از میان رفته است و در حال‌حاضر آب باغ توسط موتور پمپ از آب ذخیره شده در آب‌انباری که در زیر پیادهرو انتهای شرقی باغ واقع شده، تأمین می‌گردد.
کلام آخر
برای سفر به کلات نادری و بازدید از کاخ خورشید و سایر جاذبه‌های گردشگری این محدوده، بهترین زمان نیمه دوم بهار و تابستان است زیرا در زمستان دستیابی به این محدوده و بازدید از آن بسیار دشوار و نامناسب می‌گردد و در اوایل بهار و پاییز نیز با وجود اینکه هوا مساعد است؛ اما گاهی شاهد باران‌هایی سیل‌آسا هستیم که رفت و آمد به این منطقه را بامشکل مواجه می‌کند. در صورت تردد به سمت این مسیر با ماشین شخصی از مشهد، شما باید در یک جاده آسفالته دوطرفه که دارای گردنه‌های بسیاری است در حدوده 5/2 ساعت رانندگی کنید. اگر قصد مسافرت به این محدوده دیدنی و زیبا را با ماشین شخصی ندارید و از مشهد عازم هستید، باید به میدان «بار نوغان» در شمال شهر مشهد بروید.
در آن‌جا با اتوبوس و خودروهای سواری به سمت کلات سفر کنید و خاطرات بی‌نظیری را از گشت و گذار در منطقه‌ای تاریخی برای خود به یادگار به ثبت برسانید. بهتر است با خود دوربین عکاسی نیز به همراه داشته باشید زیرا تعداد شگفتی‌ها و جاذبه‌های این محدوده به قدری فراوان است که نمی‌توانید از ثبت لحظه‌های خود در این مکان رویایی بگذرید. اگر تجربه‌ای از بودن در این مکان دارید، آن را با نابرو به اشتراک بگذارید.
باسلام واحترام خدمت نویسنده محترم
فکنم این مقاله نوشتین کپی برداری از نوشته های قدیمی است
اولا باران های سیل آسا ربطی به دسترسی به کلات نداره
دوما مسافتش یک ساعت و نیم از مشهده نه ۵ ساعت وبیست دیقه شما فرمودین
ثالثا حدود ۲۰ ساله اتوبوس های کلات میدان بار نوغان نیستن و ایستگاه سوار شاهد که اول بلوار بهمن خدمت رسانی میکنن.
با آرزوی موفقیت برای شما