محله‌های قدیمی یک شهر، بخشی از تاریخ و هویت آن شهر هستند. می‌توان با قدم‌زدن در این محله‌ها، سفری به گذشته‌های بسیار دور داشت. محله جوباره (جویباره)، یکی از این محله‌هاست که از آن به‌عنوان اصلی‌ترین هسته شهر اصفهان یاد می‌شود. این محله نزد مورخان و گردشگران، از جذابیت و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تعداد زیادی آثار تاریخی بسیار ارزشمند، آرامگاه افراد معروف، مسجد و کنیسه‌ها، ازجمله شاخص‌های بازمانده و مهم این محله‌اند.
پیشنهاد می‌کنم اگر به اصفهان‌گردی علاقه دارید، حتما از جوباره بازدید کنید؛ زیرا بافت و آثار تاریخی آن، راوی داستان‌های زیادی است. در این مطلب نابرو، با من همراه باشید تا با قدیمی‌ترین محله اصفهان و سایر مکان‌های دیدنی اصفهان آشنا شوید.
درباره جوباره
محله جوباره در خیابان کمال واقع شده و به‌نوعی قدیمی‌ترین سکونتگاه اصفهان است. این محله مرکز شهر اصفهان قرار گرفته که از آن به‌عنوان هسته اولیه تشکیل‌دهنده این شهر یاد می‌شود. جی یکی از شهرستان‌های تشکیل‌دهنده اصفهان است.
مورخان اسکان یهودیان در نزدیکی جی در نیمه ابتدایی قرن پنجم میلادی را به ملکه شوشندخت، همسر یهودی یزدگرد اول نسبت می‌دهند. جی در ایجاد یک مرکز کلیمی‌نشین به‌نام روستای یهودیه، نقش اساسی داشته است. برخی منابع دیگر نیز تاریخ ورود یهودیان به اصفهان را در زمان بختنصر ۵۸۶ ق.م و پس از اخراج آن‌ها از سرزمین شام می‌دانند.
در دهه‌ها‌ی پایانی قرن چهارم میلادی، دو منطقه یهودیه و جی را اصبهان خوانده‌اند که در گذر زمان، یهودیه بخشی از خود شهر اصفهان می‌شود. به‌تدریج ساکنان شهر یهودیه را جویباره می‌نامند. وجه تسمیه آن احتمالا با جاری‌شدن نهر و جوی آبی که از بارو و حصار شهر می‌گذشته، در ارتباط بوده است.
بین مردم بومی شهر، اسم جویباره به‌علت راحتی در تلفظ به جوباره تغییر می‌کند. جوباره در نخستین سال‌های تشکیل خود، یهودی‌نشین بوده است. این محله با پیشرفت و آبادانی به مرکز شهر تبدیل می‌شود؛ به همین دلیل می‌توان آثار بسیار ارزشمندی را در آن مشاهده کرد.
جوباره به‌تدریج در دوران مختلف، دچار تغییراتی شده و عناصر فرهنگی جدیدی به آن وارد می‌شوند. به‌عنوان مثال، قرن‌ها به‌عنوان محله شیعه‌نشین اصفهان معروف بوده است و چند شخصیت بزرگ نیز پرورش‌یافته این محله‌اند. از جذابیت‌های فرهنگی جوباره می‌توان به نزدیکی مسجد و کنیسه اشاره کرد که حکایت از یک همزیستی مسالمت‌آمیز دارد.
جوباره ازنظر جغرافیایی، قدیمی‌ترین بافت مسکونی اصفهان محسوب می‌شود. جوباره به‌دلیل اماکن مذهبی معروف و بناهای شاخص تاریخی، به‌عنوان مجموعه‌ای چندبعدی، مورد توجه همگان قرار گرفته است. این مکان ازنظر جاذبه‌های توریستی، عناصر مذهبی و همچنین کاربردهای تجاری فعلی، ارزش بسیار بالایی دارد.
گفته شده که در زمان خود، ثروتمندان زیادی در آن سکونت داشته‌اند. در حال حاضر نیز به‌علت نزدیکی به بازار اصلی اصفهان، میزبان صنف لوازم آرایشی و بهداشتی است. در گذشته، جوباره از دوازده محله کوچک تشکیل می‌شده است. با احداث دو خیابان هاتف و ولی‌عصر، برخی از محله‌ها یا در مسیر خیابان قرار گرفته یا در سمت دیگر خیابان واقع شده‌اند و به‌نوعی از بدنه اصلی جدا شده‌اند. با احداث خیابان کمال نیز، محله به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد. اکنون بیشتر خانه‌های قدیمی تخریب شده و طرح‌های نوسازی بافت فرسوده آن از سال ۱۳۸۲ اجرا شده است.
این منطقه شامل محله‌های میدان میر، لتور، دارالطبخ، سید احمدیان، درب‌دریچه، گود مقصود، سلطان‌سنجر، پاشاخ و یازده‌پیچ است. کوچه‌های پرپیچ‌و‌خم، بن‌بست‌ها، چند دالان و بازارچه سرپوشیده را می‌توان از ویژگی‌های ساختاری محله جوباره دانست. این الگو‌های معماری را حالتی تدافعی در برابر مزاحمت‌ها و مهاجمان احتمالی می‌دانند.
وجود بسیار زیاد کوچه‌های بن‌بست، حکایت از جریان اجتماعی بسیار مهمی در بافت قدیم شهر اصفهان دارند. گاهی این بن‌بست‌ها در مالکیت خانواده یا قومی بوده و حتی ممکن است به شغل ساکنین آن نیز اشاره داشته باشند. شاید اصلی‌ترین عامل بن‌بست‌ها، تفاوت مذهب خانواده‌ها بوده که باید در یک منطقه و به‌صورت مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی کنند.
محله جوباره زادگاه دانشمندان، عالمان و شاعران زیادی بوده که از آن‌ها می‌توان به جمال‌الدین عبدالرزاق، شاعر مشهور و احمد بن ابراهیم بن صالح بن منذری جوباری، راوی حدیث و فقیه بزرگ قرن پنجم هجری اشاره کرد. علاوه‌بر کنیسه‌ها، آثار متعددی از معماری و تمدن اسلامی، در جوباره وجود دارد.
ازجمله آن‌ها می‌توان مناره‌های دارالضیافه، مناره چهل‌دختران، مسجد مصری و آرامگاه صاحب بن عباد را نام برد. این آثار نشان‌دهنده ارتباط گسترده فرهنگی و اجتماعی یهودیان و مسلمانان در اصفهان است. باتوجهبه وجود آثار تاریخی زیاد، تنها به معرفی برخی از آن‌ها می‌پردازم؛ ولی برای بازدید از کل محله جویباره، باید زمان کافی داشته باشید و شک نکنید این محله‌گردی، بسیار دل‌نشین خواهد بود.
کنیسه‌ها
بیشترین کنیسه‌های موجود در اصفهان و همچنین قدیمی‌ترین آن‌ها، در این محله واقع شده‌اند. در حال حاضر، اکثر ساکنان منطقه کلیمی نیستند؛ بااین‌حال، کنیسه‌ها همچنان فعال و میزبان مراسم دینی‌اند. ساختمان کنیسه‌ها ساختار خاصی ندارند و تنها نورگیرهای بیرون‌زده در بالای سقف، به‌عنوان نمادی شاخص برای شناسایی آن‌ها هستند. البته برخی از کنیسه‌ها، دارای دو قسمت‌اند که فضای دوم در سطح بالاتر و تنها برای حضور زنان ساخته شده است. جهت‌گیری اصلی بنا نیز، به‌سمت بیت‌المقدس است.
مناره‌های دارالضیافه
در گذر اصلی خیابان کمال، سازه‌ای قدیمی با نام مناره‌های دارالضیافه توجه شما را جلب خواهد کرد؛ سازه‌ای که از دو مناره و یک ورودی تشکیل شده است و از آن به‌عنوان یکی از جذاب‌ترین مناره‌ها یاد می‌شود. درواقع، مناره‌ها از عناصر اصلی معماری ایرانی هستند که در دوره‌های مختلف تاریخی ازشان به‌عنوان برج آتش یا برج نشانه استفاده می‌شده است. این مناره‌ها برای راهنمایی کاروان‌ها در مسیر جاده‌ها و نشان‌دادن مکان‌های اصلی بافت شهری بوده‌اند.
درباره تاریخچه این مناره‌ها، روایت‌های مختلفی عنوان شده است. برخی آن را بازمانده ورودی یک عمارت تاریخی دانسته و برخی دیگر، مناره‌ها را فقط هدایتگر مسافران می‌دانند؛ ولی باتوجهبه پژوهش‌های بسیار و البته شکل ظاهری باقی‌مانده، می‌توان آن را ورودی یک مجموعه بزرگ دانست. ارتفاع مناره‌ها ۳۸ متر است و پوششی از کاشی فیروزه‌ای و مقرنس‌کاری‌شده دارند. به‌علت ازبین‌رفتن کتیبه‌ها، تاریخ ساختشان مشخص نیست؛ ولی باتوجهبه سبک مناره‌ها و تزیینات، آن را به دوره ایلخانی یا قرن هشتم هجری قمری مرتبط می‌دانند.
مسجد مصری
به‌نظرم مهم‌ترین و جذاب‌ترین ویژگی این مسجد، ساخت آن در محله‌ای یهودی‌نشین است که حکایت از تغییر تدریجی ساکنان بومی‌اش دارد. این مسجد در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم ساخته شده است. کتیبه‌ای بر لوح سنگ مرمری وجود دارد که سال ساخت را ۱۰۶۱ هجری قمری و بانی آن را، حاجی‌میرزا‌خان، معروف به تاجر مصری معرفی می‌کند.
مسجد مصری، دارای دو سنگاب نفیس و زیبا است که یکی از آن‌ها در خارج از مسجد قرار گرفته و نام واقف مسجد با خط ثلث روی آن حک شده است و دیگر سنگاب نیز داخل مسجد و با خط نستعلیق، نکاتی را درمورد نگهداری از آن‌ها بیان کرده است. مسجد در خیابان صاحب‌الزمان، کوچه مصری، واقع شده است.
مناره چهل‌دختران
هویت‌دارترین و تنها مناره کتیبه‌دار اصفهان، این مناره است که در دوران سلجوقی ساخته شده. این سازه ازنظر تاریخی و هنری بسیار باارزش است؛ زیرا اطلاعات دقیقی از نام سازنده و سال ساخت آن دارد. نام سازنده آن سپهسالار ابی‌الفتح نهوجی و سال ساخت آن ۵۰۱ هجری قمری است.
این اطلاعات در شش سطر، روی کتیبه ثبت شده‌اند. نام‌گذاری این مناره به‌طور کامل روشن نیست و تنها روایت‌های مختلفی عنوان می‌شوند. برخی از افراد آن را با نام گارلنگ می‌شناسند. علت این نام‌گذاری این است که در اوایل قرن ۲۰ میلادی، یک مسیحی با این نام در حوالی این مناره سکونت داشته و یهودیان را برای تغییر دین به مسیحیت تشویق می‌کرده است.
دو کتیبه دیگر نیز بر بدنه مناره وجود دارند. یکی از آن‌ها به‌خط کوفی و شامل چند آیه نخست از سوره طه است و دیگری شامل عبارات مذهبی به‌خط نسخ است که سطر سوم از آن به‌دلایلی مخدوش شده. برای دیدن این مناره باید به خیابان صاحب الزمان، کوچه شهید بحری مراجعه کنید.
آرامگاه صاحب بن عباد
در کوچه‌ای نسبتا شلوغ، گنبد یک بقعه بسیار جلب‌توجه کرد. باوجود‌اینکه در نزدیک آن مسجدی قرار داشت، برخی افراد در داخلش به عبادت مشغول بودند. این مکان آرامگاه ادیب، نویسنده، شاعر و وزیر توانا دربار رکن الدوله دیلمی، صاحب‌بن‌عباد است. از ایشان به‌عنوان بزرگ‌ترین عامل ترویج تشیع در اصفهان یاد می‌شود؛ زیرا تلاش‌های فراوانی در جهت تشویق علما و دانشمندان به ترویج مذهب شیعه داشته است.
صاحب بن عباد را موسس اولین کتابخانه عمومی جهان اسلام می‌دانند. تعداد کتاب‌های موجود در کتابخانه صاحب، ۲۱۷هزار جلد عنوان شده که این عدد را با مجموع کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های اروپا در قرن دهم میلادی برابر می‌دانند. متاسفانه این کتابخانه در حمله سلطان محمود غزنوی به شهر ری، تخریب و به آتش کشیده شد.
تعمیر برج‌وباروی شهر قزوین و همچنین تاسیس مسجد جورجیر اصفهان، از دیگر اقدامات مهم وی است. برای بازدید از این آرامگاه، می‌توانید از دو مسیر استفاده کنید: به انتهای کوچه مصری بروید یا در ابتدای خیابان سروش به کوچه صاحب بن عباد وارد شوید.
