اصفهان، علاوه‌بر داشتن بناهای تاریخی به‌جا مانده از دوران صفوی که بیشترشان معروف و زبانزد هستند، آثار بی‌شمار دیگری نیز دارد که کم‌تر شناخته شده‌اند. اگر به این شهر آمده باشید و از محله‌های پیچ در پیچ و قدیمی آن گذر کرده باشید، جاهای دیدنی اصفهان توجه شما را جلب می‌کند. یکی از این نکات قابل ذکر، خانه‌ها و بناهای بجا مانده از دوران گذشته در این محله‌ها است که علیرغم وقایع بی‌شماری که بر آن‌ها گذشته هم‌چنان هویت و صلابت خود را حفظ کرده‌اند. خانه‌های تاریخی مانند خانه جواهری اصفهان، به‌طور عمده آثاری بجا مانده از دوران صفوی و قاجار هستند.
یکی از خانه‌های تاریخی در اصفهان، که مانند جواهری گران‌قدر بخش زیادی از تاریخ و تمدن و شیوه‌های سنتی معماری کهن ایرانیان را در دل خود جای داده است، خانه جواهری است. با من در نابرو همراه باشید تا به اصفهان سفر کنیم و در لابلای کوچه پس کوچه‌ها و محله‌های قدیمی این شهر گشتی بزنیم تا به خانه جواهری برسیم و از آن دیدن کنیم.
خانه جواهری کجاست؟
یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های شهر اصفهان، خیابان ابن‌سینا است. در این خیابان، محله‌ای بزرگ به نام دردشت که از محله‌های بسیار قدیمی، با مردمی اصیل و خونگرم است، وجود دارد. قدم به قدم از کوچه‌ها عبور می‌کنیم و یکی‌یکی آن‌ها را پشت سر می‌گذاریم تا خانه تاریخی جواهری را در همسایگی دو مناره دردشت و آرامگاه سلطان بخت آغا، پس از عبور از بازار قدیمی دردشت، می‌یابیم.
خانه جواهری چه مشخصاتی دارد؟
وقتی در چوبی و قدیمی خانه را باز می‌کنید و وارد آن می‌شوید، به یک دالان تاریک (در زبان معماری سنتی به آن «هشتی» می‌گویند) می‌رسید. چند قدمی را طی می‌کنید تا به حیاط روشن و زیبای خانه، با درخت‌های زیبا و حوض آبی‌رنگ و قدیمی و متاسفانه بی‌آب آن، قدم بگذارید.
قدمت این بنا به دوران حکومت قاجار در ایران می‌رسد. شیوه معماری آن نشان می‌دهد که فرم نقشه خانه، مربعی‌شکل است و فضاهای معماری چهار جبهه، حیاط مربع‌شکل آن را احاطه کرده‌اند.
در ضلع شرقی خانه، فضاهایی مثل تالار و چند اتاق با شیشه‌های رنگی دیده می‌شود و دو ایوان که در دوطرف تالار قرار دارند و حوض مستطیل شکلی که در معماری کهن ایرانی ابزرای جهت تهویه هوا به شمار می‌رفت؛ به این صورت که آب درون حوض، هوای سرداب زیر تالار و اتاق‌های جانبی‌اش را وارد و سپس خارج می‌کرد تا هوای تازه به تالار برسد. سیستم‌هایی که متاسفانه، امروزه در ساختمان‌سازی ایرانی‌ها به فراموشی سپرده شده است و گذر زمان، حتی یادآوری آن را نیز سخت نموده است.
ضلع جنوبی نسبت به سایر اضلاع خانه، مرتفع‌تر است. تالاری در وسط آن قرار دارد و طاقچه‌هایی هلالی‌شکل و طاقچه بلندهایی چهارگوش که زیبایی بنا را چندین برابر می‌کند.
حوض‌خانه‌ای در تقاطع اضلاع جنوبی و غربی است (در معماری سنتی ایران، حوض‌خانه، فضای رابط میان حیاط خانه و اتاق‌های تابستانی بود) و شکل آن به صورت هشت کشکولی است و حوض هشت ضلعی در میان آن واقع شده و یک پنج دری چوبی، آن را به ضلع غربی و حیاط مرتبط می‌کند.
ضلع غربی دقیقا قرینه و معادل ضلع شرقی است؛ با این تفاوت که ضلع غربی دارای پنج اتاق، پنج در میانه، دو اتاق با سه در، در طرفین است. نمای آن نیز با چهار ستون، گچ‌بری شده و با نقاشی‌هایی بسیار زیبا، زینت داده شده است.
فضای داخلی اتاق پنج‌در نیز با نقاشی‌هایی که در زبان معماری سنتی ایرانی به آن شیر و شکر گفته می‌شد و طاقچه‌هایی هلالی شکل و طاقچه‌بلندهای چهارگوش تزیین شده است. این مکان توسط سه‌دری‌های چوبی، به یکدیگر مرتبط شده‌اند. ضلع شمالی هم سه اتاق دارد که مقیاس همه‌شان یکی است.
از سمت غرب خانه جواهری راهرویی باریک وجود دارد و پله‌هایی کوچک با سربالایی تند، ما را به اشکوب دوم (اشکوب: در معماری سنتی، معادل طبقه است) می‌رسانند. در این لحظه نگاهمان به این فضای روشن و جذاب می‌افتد که در نوع خود بی‌نظیر است؛ به ویژه وقتی که مناره‌های دردشت که در همسایگی این خانه تاریخی واقعند، کاملا در دیدرس و مقابل چشمانمان قرار می‌گیرند و چشم‌انداز زیبای مقابلمان، لحظاتی وصف ناشدنی ایجاد می‌کند. اینجا درست همان لحظه و مکانی است که باید عکس یادگاری گرفت.
در اشکوب دوم، بهار خواب (بهارخواب: معادل تراس یا بالکن) قرار گرفته است. در دوطرف بهار خواب، دو اتاق با درهای چوبی، قرار دارد و در سمت دیگر آن، تالاری با نمای پنج دری و زیبا واقع شده است.
این خانه به‌دلیل فرسودگی در گذر زمان، چند سال پیش مرمت و بازسازی شد و در تاریخ ۲۲ مرداد سال ۱۳۸۴ توسط اداره میراث فرهنگی، به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۶ به کارگاه‌های هنری و صنایع دستی تبدیل شد.
تزیینات خانه جواهری
تزیینات کلی بنا شامل: تزیینات و نقاشی‌های شیر و شکر، ارسی‌های رنگارنگ، بخاری‌ها و ستون‌های گچ‌بری‌شده است. به‌خصوص این تزیینات در بخش‌های شاه‌نشین و بهارخواب خانه، به چشم می‌خورد و جلوه زیبایی به خانه می‌دهند.
سخن پایانی
خانه تاریخی جواهری، مانند بسیاری دیگر از خانه‌های تاریخی، اکنون به مجموعه‌ای از کارگاه‌های هنری و صنایع دستی تبدیل شده است. فعالیت‌های هنری سنتی از قبیل: قلمزنی، میناکاری، ملیله‌دوزی، طراحی سنتی، تذهیب، نقاشی، خاتم‌کاری، منبت‌کاری، سفال‌گری و طراحی چوب و فلزات، اکنون در این مکان انجام می‌گیرد که راهی است برای ادامه دادن فعالیت‌های هنری سنتی؛ و گامی است در جهت حفظ و انتقال آن‌ها به نسل‌های بعد.
بازدید از این خانه تاریخی و تو در تو، رایگان است و همه روزه (به جز روزهای تعطیل) از ساعت ۹ صبح تا پنج بعد از ظهر پذیرای مهمانان و گردشگران است. اگر به اصفهان سفر کردید، پس از بازدید از بناهای باشکوه و زیبا از قبیل پل خواجو، سی و سه پل، میدان نقش جهان، عمارت با شکوه عالی‌قاپو، کاخ زیبای چهل‌ستون و هشت‌بهشت، حتما از خانه‌های تاریخی آن نیز دیدن کنید و چنان‌چه از این خانه دیدن کردید، حتما به کارگاه‌های آن نیز سری بزنید تا از هنرهای دست هم‌میهنان قدیمی‌مان مطلع شوید.
