هرگاه سخن از تاریخ و معماری در میان باشد، بی‌شک اصفهان جزو اولین شهرهایی است که نامش به ذهنمان می‌رسد. قدیمی‌ترین اثر تاریخی اصفهان را می‌توان مسجد جامع اصفهان دانست که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد و به نام‌های مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه هم شناخته می‌شود. این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای ایران به شمار می‌آید که تحولات معماری دوره‌های گوناگون اسلامی را در خود گنجانده است. با این مطلب من در نابرو، گشتی در این گنجینه تاریخ و معماری ایران و از جاهای دیدنی اصفهان بزنید.
. ویدئو از آرزو کریمیان
مسجد جامع اصفهان و تاسیس آن
یکی از بزرگ‌ترین، زیباترین و باشکوه‌ترین مساجد جهان، مسجد جامع اصفهان است که در آن مجموعه‌ای از صنایع معماری و هنرهای زیبای ایران در دوره‌های مختلف تاریخی بعد از اسلام را می‌توان مشاهده کرد. این مسجد مجموعه‌ای از سبک‌های مختلف معماری و تزییناتی چهارده قرن تاریخ دوره اسلامی ایران را در بر دارد.
مسجد جامع در شمال شرقی شهر اصفهان بنا شده است. این مجموعه تاریخی شامل قسمت‌های مختلفی ازجمله گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک، شبستان‌ها و بنای معروف مدرسه مظفری است. ولی دلیل شهرت این مسجد به‌خاطر بنای صحن چهار ایوانی است. این بنا در سال 156 هجری ساخته شده، ولی مهم‌ترین تغییرات در دوره سلجوقیان در آن صورت گرفته است. معماران آن دوره با طراحی منحصربه‌فرد از معماران مسجدهای عربی پیشی گرفته‌اند و آن طراحی چیزی جز چهار ایوان در چهار ضلع مسجد نبوده است.
تاثیرات مسجد عتیق بر رونق شهرسازی
ساخت این مسجد باعث یکی‌شدن روستاهای اطراف شد، اولین میدان کنار آن شکل گرفت، بازارها در اطرافش به وجود آمدند و به‌مرورزمان مردمان بیشتری در کنار این مسجد ساکن شدند. عوامل ذکرشده باعث ایجاد معابر و راه‌های مهمی برای رسیدن به شهر شد و شهرسازی رونق گرفت. مصادف با قرن سوم هجری بود که مسجد هم‌زمان با گسترش شهر توسعه یافت و وسیع‌تر و جدیدتر از پیش شد. درواقع از همان دوران بود که نقش چشمگیر آن آغاز و به مرکزی برای فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی مردم تبدیل شد.
سبک معماری مسجد جامع
سبک معماری مورداستفاده در ساخت مسجد جامع اصفهان رازی بوده است. بیشتر کارشناسان این اثر را منعکس‌کننده هنر بیزانس و کلاسیک در قالب بنای سنتی اسلامی‌ای می‌دانند که البته می‌توان معماری کشورهای همسایه را نیز در آن دید.
معماران آن دوره تزیینات متفاوت و جذابی را برای این مسجد در نظر گرفته بوده‌اند؛ ازجمله ستون‌های آجری دوبخشی، سه‌بخشی و چهاربخشی، جرزهای آجری، طاق‌های چشمه‌ای، ایوان‌های چهارگانه و سردرهای دوگانه که هرکدام معبری هستند. در قرن پنجم هجری، معماری مسجد تغییر کرد و مسجد شبستانی قبلی به مسجدی چهارایوانی تبدیل شد. مسجدهایی که به‌سبک چهارایوانی جدید ساخته شده بودند، مسجد ایرانی نامیده می‌شوند.
کتیبه‌ها
در کتیبه‌های مسجد نام پادشاهانی همچون ملکشاه سلجوقی، شاه‌عباس صفوی و… نوشته شده است. اسم هفت وزیر و مشاور هم ثبت شده است که خواجه نظام‌الملک و محمدحسین‌خان صدر از آن جمله بوده‌اند.
کتیبه‌های ضلع شمالی
در قسمت بالای شاه‌نشین، کتیبه با مضمون دستور تجدید بنای مسجد ازسوی شاه‌سلیمان صفوی؛
در قسمت هلالی‌شکل سقف شاه‌نشین، بنا عبارت «لااله‌الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله» را نوشته است؛
کتیبه‌ای در سردر این قسمت وجود دارد که به سال 515 هجری تعلق دارد و مضمون آن به آتش‌سوزی مسجد مربوط است. می‌توان گفت این سردر قدیمی‌ترین سردر موجود در مسجد است؛
سردری در شمال غربی مسجد (سردر بواسحاقیه) وجود داردکه روی آن با خط ثلث آیاتی از سوره ص نوشته شده است؛
چند کتیبه دیگر که شامل کتیبه اوزون‌حسن، کتیبه هلال، کتیبه شاه‌عباس ثانی، کتیبه سنگ‌فرش و… می‌شوند.
مسجد اصلی
این مکان که پشت دیوار غربی مسجد قرار دارد، فضایی سرباز برای ادای نماز است. این مصلی امروزه به شبستان زمستانی با طاق‌های مخصوص تبدیل شده است و حالت اولیه خود را در گذر زمان از دست داده است. پیش‌تر این مکان با طاق‌های بلند و در ضلع جنوبی محراب قرار داشته است.
سخنی از بزرگان درباره مسجد جامع اصفهان
آرتور پوپ: «آنگاه که به دیدن مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد جای گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است. چون در زیر این گنبد به‌خوبی می‌توان به شاهکار فناناپذیر و خلاقه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد.
من از آن به‌بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران روزافزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم بعد از این که دیده بر هم نهادم، جسدم را در این خاک مقدس دفن کنند.»
راه‌های رسیدن به مسجد جامع اصفهان
انتهای خیابان لاله شمالی؛
خیابان عبدالرزاق؛
خیابان احمدآباد، خیابان هاتف.
این نکته را به یاد داشته باشید که خیابان‌های عبدالرزاق و لاله شمالی عصر با کمی ترافیک همراه هستند.
اگر قصد سفر به شهر زیبا و تاریخی اصفهان دارید و هنوز این بنای شگفت‌انگیز را ندیده‌اید، توصیه ما به شما دیدن قدیمی‌ترین مسجد ایران است.
