یخدان یا یخچال گونه‌ای از ساختمان است که در معماری قدیم ایران برای تولید و نگهداری یخ ساخته می‌شد. معمولا هر یخچال دارای یک استخر و یک دیوار بلند که حصار نام دارد و یک مخزن گنبددار بود. حصار طوری ساخته می‌شد که تمام روز سایه آن بر استخر می‌افتاد و از گرم‌شدن آب استخر جلوگیری می‌کرد. یخی را که در زمستان در استخر یخچال درست می‌شد، می‌شکستند و در خزانه انبار می‌کردند و در فصل گرما آن را به کار می‌بردند. از نظر هنر معماری و نیز دانش مهندسی، یخچال یکی از بهترین مصداق‌های دانش «انسان-طبیعت-معماری» است. در نابرو همراه من بمانید تا با یکی از یخچال های مهم ایران یعنی یخچال خشتی میبد از دیدنی های یزد آشنا شوید.
یخچال خشتی میبد
این یخچال، که در ۵۰ کیلومتری شمال‌غربی یزد در بلوار قاضی میرحسین شهر میبد روبه‌روی کاروان‌سرای شاه عباسی و چاپارخانه و کنار ابنیه تاریخی متعددی چون رباط شاه‌عباسی قرار دارد. از نوع یخچال‌های دارای گنبد است و میان این نوع از یخچال‌ها از لحاظ ابعاد بزرگ‌ترین محسوب می‌شود.
. ویدئو از یاسمن رضاپور
قدمت یخچال خشتی میبد مربوط به قبل از دوره قاجار (احتمالا صفویه) است. این یخچال باتوجه به همخوانی و هماهنگی طراحی و کاربری آن با زیست‌بوم منطقه، در شمار سازه‌‌های «سبز» محسوب می‌شود.
ساختمان
دیوارهای بلند سایه‌انداز یخچال خشتی میبد به‌ضخامت دو متر و بلندی هشت متر است که به چند طاق‌نما و ستون تقسیم شده است. یک درگاه اصلی به پهنای 2/2 متر و بلندی دو متر میان دیوار جنوبی به مخزن و گنبد راه دارد و تقریبا تمام رفت‌وآمدها، انبار و تخلیه یخ از این درگاه صورت می‌گرفت. درگاه دیگری به‌قرینه آن در سمت شمال گنبد تعبیه شده که نقش چندانی نداشته و غالبا آن را می‌بستند. درگاه اصلی را نیز فقط هنگام رفت‌وآمد باز می‌کرده‌اند.
مخزن قیفی یخچال خشتی میبد را در زمین رسی سختی کنده‌اند. گرداگرد این گودال سکویی برای رفت‌وآمد با عرضی نزدیک به پنج متر وجود دارد. علت حفر مخزن قیفی یخچال در این زمین رسی سخت جلوگیری از نفوذ آب در زمین است.
گنبد بزرگ و مخروطی یخچال بر شالوده‌ای از زمین سخت بنا شده است. به‌طوری‌که نخستین خشت‌های گنبد را بلافاصله روی همان بستر زمین سخت بنا نهاده‌اندگنبد این یخچال از نوع دورچین با خشت خام است.
یکی دیگر از قسمت‌های مهم این یخچال، حوضچه‌های یخچال در حیاط جنوبی آن است که به قنات‌ها راه داشته و آب قنات در این حوضچه جمع می‌شده تا به یخ تبدیل شود.
یک یخچال دیگر در میبد
لازم به ذکر است طبق اطلاعات و آثار موجود، دو ساختمان یخچال در میبد وجود داشته است: یکی در قسمت جنوب شهر (همین یخچال کنونی) و یخچال دیگری نیز در قسمت‌های شمالی میبد قرار داشته و یک آبادی بزرگ در مجاورت این بنا نام خود را از این بنا گرفته است یا از نام دیگری به یخچال تغییر نام داده است و هنوز هم این آبادی پابرجاست.
یخچال مذکور در حدود سی سال پیش، پس از احداث خیابان اصلی و نوسازی‌های مربوط به آن، ویران شد و دیگر اثری از آن باقی نیست. تنها در جلد اول کتاب یادگارهای یزد اثر آقای ایرج افشار، عکسی از آن برجای مانده است.
بازدید و سخن آخر
این مکان همه‌روزه به‌جز ایام تعطیل از ساعت 8 تا ۱۷ پذیرای گردشگران است. هزینه بلیت نیز 2500 تومان است. برای اقامت کوتاه‌مدت، بعد از بازدید از این هنر دست معماران ایرانی، می‌توان از کاروان‌سرای عباسی که روبه‌روی یخچال در آن‌سوی خیابان قرار گرفته است استفاده کرد.
