اگر علاقه‌مند به رمز و رازهای تاریخی و شهرهای قدیمی مخروبه باشید، قطعا از دیدن شهر تون و وسعتش لذت فراوان خواهید برد. در نابرو همراهمان باشید تا با این شهر تاریخی از دیدنی های خراسان جنوبی بیشتر آشنا شویم.
معرفی شهر تون
شاید تا به حال نام شهر تاریخی «تون» به گوش شما نخورده باشد، اما جالب است بدانید که شهر فردوس در خراسان جنوبی تا سال ۱۳۰۸ با نام «تون» شناخته می‌شد. البته این شهر تاریخی هم مانند بسیاری از دیگر شهرهای تاریخی و باستانی نتوانست از بلایای طبیعی چون زلزله و قحطی جان سالم به در ببرد و درنهایت مردم ترکش کردند. با این حال آثار و بقایای شهر تون هنوز باقی هستند و هرساله گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به خود جذب می‌کنند.
یکی از نکات جالب درباره این شهر این است که مردم فردوس به گویش تونی صحبت می‌کنند که از گویش‌‌های کهن فارسی در خراسان است. این گویش در قاین و گناباد هم کمی استفاده می‌شود و تا حدی باعث حفظ زبان فارسی شده است.
اگر به بلندی بروید و از آنجا به تماشای شهر بنشینید، تازه متوجه وسعت و عظمتش خواهید شد و با خود فکر خواهید کرد که چرا تاکنون از این شهر زیبا و تاریخی بازدید نکرده بودید، شهری که داستان‌ها و رمز و راز بسیاری در دل خود دارد. اگر فرصت داشتید حتما گپی هم با مردم محلی بزنید تا اطلاعات بیشتری درباره این شهر و قصه‌هایش به دست آورید، اطلاعات جالبی که شاید در هیچ سایت یا کتابی نوشته نشده باشد.
تاریخچه شهر تون
شهر تون قدمت زیادی دارد و آثاری که از جای‌جای آن به دست آمده‌اند، نشان می‌دهند که متعلق به دوران قبل از اسلام است و قدیمی‌ترین این آثار نشان از هزاره سوم پیش از میلاد دارد. این قدمت زیاد، ارزش این شهر تاریخی را بسیار بالا میبرد اما متاسفانه درحال‌حاضر آن‌طور که باید و شاید به این اثر باستانی توجه نمی‌شود و چه بسیار گردشگرانی که از وجود چنین اثری بی‌خبرند.
آثار به‌دست‌آمده از این شهر فقط متعلق به دوره قبل از اسلام نیستند و آثاری از دیگر دوره‌ها هم به دست آمده است که مورخان را با فرهنگ این شهر بیشتر آشنا میکند. این شهر در دوره اسماعیلیه که اقتدار بسیار داشتند، به اوج شهرت خود می‌‌رسد.
در آن زمان شهر تون جزیی از ولایت قهستان به شمار می‌رفت و بعد از الموت که مهم‌‌ترین پایگاه فرقه اسماعیلیه بوده، دومین مرکز این فرقه به شمار می‌رفته است. دژهای اسماعیلیه هنوز هم در فردوس به یادگار مانده‌اند.
حتی ناصر خسرو قبادیانی هم در نوشته‌های قرن پنجم خود به شهر تون یا همان فردوس فعلی اشاره میکند و از کارگاه‌های زیلوبافی و درختان پسته فراوانش نام میبرد. جالب است بدانید که به‌علت نزدیکی این شهر به شهر قاین، نام این دو گاهی ترکیب می‌شده است و به‌شکل «تونوکین» یا همان تون و قاین درمی‌آمده است و حتی مارکوپولو هم در سفرنامه خود اشاره‌ای به تونوکین (Tunocain) کرده است.
معماری شهر تاریخی
این شهر کهندژ و حصار و بارو و شارستان داشته است و با بیش از ۷۰ هکتار وسعت، حدود ۳۰ اثر تاریخی را در دل خود جای داده است. مصالح استفاده‌شده در ساخت این شهر کاهگل و خشت و گل بود. تون در واقع در اطراف کهندژی شکل گرفته که میان شهر قرار داشته و پنج محله به‌نام‌های سادات، میدان، عنبری، سردشت و تالار داشته است.
هرکدام از آن‌ها آب‌انبار و مسجد و حمام مخصوص به خود را داشتهاند و متاسفانه در اثر زلزله تا حد زیادی از بین رفته‌اند. البته باید گفت که مردم و نهادهای دولتی هم نقش زیادی در تخریب محله‌های مختلف داشتهاند اما بزرگان محله سردشت با تلاش‌های خالصانه توانستند محله سردشت را از تخریب‌های دولتی سال ۱۳۵۰ در امان بدارند و این است که این محله تا به امروز بیشتر از سایر محله‌ها حفظ شده است.
بخش‌های مختلف در شهر
دورتادور شهر تون برج و بارو وجود داشت و عبورومرور تنها از طریق پنج دروازه ممکن بود. فضای بیرونی شهر هم به باغ‌ها و مزارع اختصاص داده شده بود. عناصر مختلف معماری در این شهر شناسایی شده‌اند، مانند مسجد، مدرسه علمیه، حمام، بازار، کاروانسرا، آب‌انبار، معابر و کوچه‌ها، خانههای قدیمی و قبرستان. از جمله حمام‌های شهر تون هم می‌توان به حمام خیروز، سردشت، جهانیار، کوشک و زال اشاره کرد.
در هر محله یک حمام برای رفاه شهروندان قرار داشت که بسیار جالب‌توجه است. اگر بخواهیم به بخش‌های مختلف این حمام‌ها اشاره کنیم، باید از سردر ورودی، دهلیز، سربینه، بینه، میان‌در، گرمخانه، هیزم‌دان یا خارخانه، تون یا گلخن و خزینه نام ببریم. مسجد کوشک از آثار شناخته‌شده شهر است که ساختش به دوره سلجوقی برمی‌گردد.
از جمله خانههای تاریخی هم می‌توان به افراشته، یاحقی، صدرالسادات، بدیعی، کباری، مجدالاشراف و… اشاره کرد. این خانههای زیبا حیاط مرکزی، هشتی، تعدادی اتاق، هیزم‌دان و مطبخ، حوضچه آب و بادگیر دارند.
ازبین‌رفتن شهر تون
شهر تون فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرده و بلایای طبیعی بسیاری را پشت‌سر گذاشته است. برای مثال قوم مغول در حملات مرگبار خود آسیب بسیاری به این شهر تاریخی زدند و حدود ۴۰هزار نفر از فرقه اسماعیلیه را کشتند.
البته پس از آن شهر در دوره صفویه دوباره جان گرفت و رشد کرد، اما باز هم زلزله‌ای بزرگ رخ داد و دوباره امان شهر را برید. باز هم در دوره صفویان تلاش‌هایی برای احیای شهر باستانی تون صورت گرفت اما درنهایت قحطی قرن یازدهم هجری قمری، باعث کاهش شدید جمعیت در این منطقه شد.
پس از آن هم باز زلزله سال ۱۳۴۷ رخ داد و جان ۱۲۰۰۰ نفر را گرفت. از این رو، این شهر به‌تدریج متروک شد. البته هنوز هم افراد زیادی در این منطقه ساکن هستند و به این شهر وفادار مانده‌اند. اگر از این شهر تاریخی دیدن کنید، خواهید دید افراد زیادی در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر تون در رفت‌وآمد و مشغول زندگی عادی خود هستند
بسیاری از قدیمی‌های فردوس و باغستان هم هستند که اگر با ایشان به صحبت بنشینید، از خاطرات کودکی خود و زندگی در شهر تون خواهند گفت و این که شاید اگر بخواهند خانه قدیمی خود را در این منطقه وسیع پیدا کنند، موفق نشوند.
بهترین زمان بازدید از شهر تون
با توجه به آب‌وهوای گرم و خشک خراسان، بهتر است که فصل بهار و پاییز را برای بازدید از این منطقه انتخاب کنید که هوا مطبوع است و طبیعت دیدنی. البته هر فصلی زیبایی خاص خود را دارد که ممکن است با توجه به سلیقه‌‌های مختلف، متفاوت باشد. در بازدید از شهر تون میتوانید بعدازظهر گشتی در این شهر بزنید تا غروب آفتاب را از روی بلندی‌‌های این منطقه نظاره‌گر باشید، غروبی که بسیار زیبا و دل‌انگیز است.
شهر تون کجاست؟
شهر تون در استان خراسان جنوبی و جنوب غربی شهر فردوس قرار گرفته است. فاصله این شهر تا شهر مشهد ۳۶۷ کیلومتر، تا کاشمر ۱۷۷ کیلومتر و تا بیرجند ۲۰۲ کیلومتر است. جاده‌هایی که به فردوس و شهر تون می‌‌رسند، جاده‌های خوبی هستند و به‌سبب نبود قطار و فرودگاه باید از مسیر جاده‌ای استفاده کنید.
البته میتوانید بخشی از مسیر را تا نزدیکترین ایستگاه قطار یا فرودگاه با وسایل دیگر بپیمایید و در ادامه از خودرو یا دیگر وسایل نقلیه این مسیر استفاده کنید.
امکانات در نزدیکی شهر تون
با توجه به اینکه شهر تون در میان فضای شهری قرار دارد، به‌راحتی میتوانید به همه‌چیز دسترسی پیدا کنید. برای پارک‌کردن خودرو هم میتوانید از فضای کنار خیابان استفاده کنید.
تجهیزات لازم برای بازدید
برای بازدید از این شهر تاریخی به تجهیزات خاصی نیاز ندارید و به‌همراه‌داشتن عینک آفتابی، کلاه و کرم ضدآفتاب و کمی آب کفایت میکند. البته اگر می‌خواهید داخل بناهایی مانند حمام قدیمی تون بروید، بهتر است هدلایت یا چراغ قوه همراه داشته باشید تا بتوانید از داخل این فضاهای تاریخی بهتر دیدن کنید. البته در این بازدیدهای ماجراجویانه مراقب باشید که موجب آسیب به بناهای این شهر نشوید.
اقامت نزدیک شهر تون
اقامتگاه‌‌های بوم‌گردی زیادی در نزدیکی این شهر وجود دارند، برای مثال اگر به‌سمت باغستان بروید، تعداد زیادی اقامتگاه خواهید دید که آماده پذیرایی از مسافران و گردشگران هستند و معماری خشتی و جالبی دارند که شما را بیشتر به فضای قدیمی خراسان میبرد.
