بیشتر محله‌های قدیمی رشت به بناهایی تاریخی با فرهنگِ معماری گذشتگان آراسته‌اند. بعضی از این بناهای قدیمی در محله‌هایی قرار دارند که در زمانه خود از گذرهای پرونق تجارت و دادوستد بوده‌اند. مسجد تاریخی حاج صمدخان رشت یکی از همین بناهای زیبا و منحصربه‌فرد است که در محله پررفت‌وآمد و قدیمی باقرآباد قرار دارد، محله‌ای که در گذشته یکی از مکان‌های اصلی رفت‌وآمد تاجران و بازاریان برای دادوستد بوده است. مسجد حاج صمدخان با گچبریها و معماری زیبایش، حکایت‌های بسیاری از گذشته این شهر دارد. اگر به گشت‌و‌گذار در مسجدی قجری در دل یکی از محله‌های قدیمی رشت علاقه‌مندید، با من در نابرو همراه شوید تا کمی بیشتر با دیدنی های رشت آشنا شویم.
مسجد حاج صمدخان کجاست؟
مسجد حاج صمدخان در خیابان سعدی رشت در محله باقرآباد واقع شده است. برای رسیدن به این مسجد، پس از ورود به خیابان سعدی وارد خیابان شهید فرقان‌بین شوید تا با طی‌کردن اندک مسافتی به این مسجد تاریخی برسید.
تاریخچه مسجد
این مسجد به‌علت قرارگرفتن در محله باقرآباد، به مسجد باقرآباد نیز معروف است. آن‌گونه که بر سردر مسجد نوشته شده است، مسجد در اواخر دوره قاجار در سال ۱۳۳۴ هجری قمری (۱۲۹۲ هجری شمسی) بنا شده است.
این مسجد به‌همت حاج صمد خان تاجرباشی شیروانی ساخته شده است. او که از شیروان به رشت آمده بود، تا پایان عمر در همین شهر زندگی کرد. حاج صمدخان در زمانه خود غیر از ساخت این مسجد، چند مغازه و یک کاروانسرا نیز وقف کرده بود.
پروفسور یوسف صمدزاده، از بنیان‌گذاران دانشگاه گیلان، از نوادگان حاج صمدخان تاجرباشی است که اکنون در آمریکا سکونت دارد و هرگاه به زادگاه خود بازمی‌گردد، از این مسجد یادگار پدربزرگش بازدید می‌کند. این مسجد تاریخی در سال ۱۳۷۸ با شماره ۲۳۶۴ در فهرست بناهای میراثی ملی ثبت شده است.
فضای خارجی مسجد حاج صمدخان
دسترسی به این مسجد از چند جهت امکان‌پذیر است، زیرا این مسجد دو درب دارد که یکی به شمال و دیگری به جنوب محله باز می‌شود. زیربنای این مسجد تقریبا ۴۵۰ مترمربع است و از چهار طرف به حیاط راه دارد. بالای سردر مسجد حاج صمدخان با گچ‌بری‌های زیبا نام مسجد و سال ساختش را نوشته‌اند.
حیاط مسجد بسیار بزرگ و باصفاست و باغچه‌هایش با درختچه‌ها و گل‌کاری‌های منظم، بسیار زیبا به‌نظر می‌رسند. مسیرهای سیمانی ما را به ساختمان اصلی مسجد می‌رسانند. حوض قدیمی مسجد با کاشی‌های فیروزه‌ای دوره قاجار، وسط فضای سبز حیاط چشم‌اندازی زیبا ایجاد کرده است.
سردیس مسجد وسط حیاط سرسبز و روبه‌روی گنبد مسجد خودنمایی می‌کند. بر اساس نوشته، این سردیس به مناسبت یکصدودومین سال وقف مسجد ساخته و نصب شده است. این مسجد اولین مسجد گنبددار رشت محسوب می‌شود.
فضای داخلی و معماری مسجد
ساختمان این مسجد دوطبقه است. طبقه اول که مساحتی برابر کل بنا دارد برای آقایان است و طبقه دوم که حدود یک‌چهارم طبقه اول است، به خانم‌ها اختصاص دارد.
مسجد حاج صمدخان یکی از مساجد فوق‌العاده زیبای رشت است که به‌سبک کلیسا ساخته شده است. طبقه اول اوج هنر معماری و تزیینات داخلی است؛ چهار ستون پنج‌متری با سرستون‌های گچ‌بری‌شده، گنبد این مسجد تاریخی را نگه داشته‌اند. محراب این مسجد ۲۴ مترمربع است و شکلی مربع‌گونه دارد که گچ‌بری‌هایی زیبا به ظرافتش افزوده‌اند.
در محراب این مسجد دو کتیبه دیده می‌شود. روی کتیبه سمت چپ شعری در نیایش و ستایش خداوند و در کتیبه سمت راست موقوفات این مسجد نوشته شده است. تاریخ ساخت این بنا نیز روی دو سنگ مرمر در دو طرف محراب حک شده است.
منبر مسجد بسیار زیباست و اوج هنر خراطی دوره قاجار محسوب می‌شود. در ساخت شمسه‌های این منبر از هیچ میخ یا پیچ فلزی استفاده نشده است. این منبر هنر دست «حاج‌بابا ولد کربلایی» و «علی نقی بادکوبه‌ای» در سال ۱۳۳۵ هجری قمری است.
نقش‌ونگار و گچبریها
فضای داخلی این مسجد مملو از گچ‌بری‌های خیره‌کننده است که بیشتر در بخش محراب و سرستون‌ها دیده می‌شود. در گذشته دیوارهای مسجد مزین به کاشی سیاه‌رنگ بودند، ولی امروزه سنگ مرمر جایش را گرفته است. کتیبه‌هایی نیز به‌خط ثلث در میان فضای گچ‌بری به‌زیبایی دیده می‌شود.
نمازگزاران هنوز هم از این مسجد تاریخی استفاده می‌کنند و در آن مراسم مذهبی و آیینی برگزار می‌کنند. مزار بانی این مسجد حاج صمدخان و پسرش، کنار هم در گوشه‌ای از مسجد با ردیف‌هایی از کاشی‌های رنگی و منقوش در اتاقکی کوچک در طبقه دوم (بخش خانم‌ها) قرار دارد. عکس حاج صمدخان تاجرباشی بر دیوار آرامگاه ابدی‌اش نصب شده است.
تا به حال مسجد تاریخی حاج صمدخان رشت را دیده‌اید؟ تجربیات و حس‌وحال حضورتان در این مسجد را در بخش دیدگاه‌های این مقاله با ما به اشتراک بگذارید.
