به بافت قدیم شهر گرگان که وارد شوید، در هر کوی و برزن آن، عمارتی قدیمی دیده می‌شود که با نگاهی به پیکر آن می‌توان حدس زد که داستان‌های زیادی در دل آن گذشته است؛ داستان‌هایی که از صدها سال پیش آغاز شده‌اند، شخصیت‌های مختلفی به آن قدم گذاشته، نقش خود را بازی کرده‌اند و از آن خارج شده‌اند و رفته‌رفته اتفاقات تاریخ این شهر را رقم زده‌اند، بعضی از آن‌ها در تاریخ استرآباد ماندگار و برخی نیز در گذر زمان به فراموشی سپرده شده‌اند. محله سرچشمه گرگان، جایی در دل بافت قدیم این شهر، از این داستان‌ها کم نداشته است؛ داستان‌هایی که در پس دیوار بلند خانه‌هایی شکل گرفتند که اکنون، پس از ده‌ها سال، قامت خم کرده‌اند و شاید به‌دنبال راوی تازه‌نفس می‌گردند تا قصه آن‌ها را برای نسل جدید بازگو کند. خانه تاریخی رضا قلی نژاد یکی از همین خانه‌هاست؛ خانه‌ای که قصه‌ها در دل خود دارد و حالا، با هیبتی جدید این قصه‌ها را به دست ماهر افرادی سپرده که آن‌ها را به شکلی نو برای مردم امروز بازگو کنند. برای آشنایی بیشتر با این خانه تاریخی که با نام سرای خان از دیدنی های گرگان در این مطلب از نابرو همراه ما باشید.
تاریخچه و بنای اولیه خانه رضا قلی نژاد
خانه رضا قلی نژاد یکی از ده‌ها خانه قدیمی در بافت قدیم شهر گرگان است؛ خانه‌ای متعلق به دوران قاجار در ضلع جنوب‌غربی امام‌زاده نور که از سمت جنوب‌شرق نیز به مجموعه باقری‌ها و تقوی‌ها می‌رسد. این خانه در محله سرچشمه گرگان واقع شده که به‌لحاظ تاریخی و فرهنگی یکی از ارزشمندترین و مهم‌ترین محلات شهر گرگان است.
مجاورت سرای خان با بناهایی همچون امام‌زاده نور، سرای تقوی‌ها و عمارت باقری‌ها باعث محبوبیت بیشتر آن برای گردشگران شده است؛ زیرا آن‌ها می‌توانند با طی مسافت‌هایی کوتاه خود را به هریک از این بناها برسانند و از آن‌ها دیدن کنند.
سرای خان دارای ۵۰۰ متر زیربنا و شامل دو بخش ورودی در ضلع جنوبی و شرقی خود است. درِ اصلی بنا به بخش اندرونی و اصطبل باز می‌شد و درِ فرعی به حیاط مرکزی بنا. دورتادور حیاط مرکزی اتاق‌هایی وجود داشتند که برخی از آن‌ها در زمان قاجار ساخته شد و تعدادی اتاق نیز در زمان پهلوی به این بنا اضافه شد.
حیاط و زیرزمین سرای خان
خانه رضا قلی نژاد یک بنای دوطبقه است که در طبقه دوم آن دو اتاق وجود داشت و دورتادور این بخش تراسی ساخته شده که به حیاط مشرف بود.
همچون برخی از بناهای قدیمی ایرانی، حوضی هشت‌ضلعی در وسط حیاط وجود داشت. اما همچون سایر حوض‌هایی که به‌صورت اولیه در خانه‌های قدیمی گرگان ساخته می‌شدند، این حوض نیز عمق زیادی داشت که اغلب حفاظی در اطراف آن وجود نداشت.
تجربه غرق شدن کودکی در این حوض‌ها، خاطره تلخ مشترک بسیاری از خانواده‌های گرگانی است. به همین دلیل در سال‌های پس‌از آن دوران، این حوض‌ها کم‌کم پر شدند و حوضی با عمق کمتر بر روی آن‌ها ساخته شد. حوضی که اکنون در میانه حیاط خانه رضا قلی نژاد وجود دارد نیز نتیجه همین تغییر است.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد خانه رضا قلی نژاد یا سرای خان این است که این بنا جزو معدود بناهای قدیمی گرگان است که دارای زیرزمین است. فضای زیرزمین اغلب به‌عنوان محلی خنک برای فرار از گرما و رطوبت در روزهای تابستان، و همچنین محلی برای نگهداری مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. برای ساخت این بنا از مصالحی همچون خشت، چوب و سفال استفاده شده، سقف بنا نیز همچون سایر خانه‌های این منطقه به‌صورت شیروانی و از جنس سفال بوده است.
بخشی از تاریخ استرآباد که رو به ویرانی و فراموشی می‌رفت
خانه رضا قلی نژاد یکی از عمارت‌های زیبای استرآباد بود که تا همین چندی پیش، به‌دلیل خالی بودن از سکنه و بی‌توجهی مسئولان در وضعیت نامناسبی قرار داشت، بخش‌های زیادی از سقف، دیوارها و درهای آن تخریب شده بود، فضای اصطبل محل رویش درختان شده بود و حتی اداره میراث فرهنگی شهر گرگان از آن به‌جای انباری برای نگهداری وسایل اضافه خود استفاده می‌کرد.
دمیدن جانی تازه در بنای خانه رضا قلی نژاد
اما این بنا در سال گذشته به دست ماهر و ذهن خلاق افرادی سپرده شد که در عرض تنها چند ماه آن را از ویرانه‌ای با هیبتی محزون و غم‌انگیز به محلی دلنشین و زیبا تبدیل کردند. خانه رضا قلی نژاد، که اکنون با نام سرای خان شناخته می‌شود، با حفظ شکل سنتی و حتی برخی مصالح اولیه خود به یک مجموعه تاریخی ـ فرهنگی تبدیل شده است.
افراد می‌توانند با سر زدن به آن، علاوه‌بر بازدید از این خانه زیبا و آشناشدن با شکل سنتی خانه‌ها و به‌طورکلی زندگی مردم گرگان، در یک محیط بسیار زیبا و دلنشین وعده غذایی خوشمزه‌ای نیز میل کنند. آنچه مشخص است، این است که این مجموعه در نظر دارد به سبکی به‌طور کامل متفاوت و با استانداردی بالاتر از شکل دیده‌شده و شناخته‌شده در شهر گرگان به فعالیت خود ادامه دهد.
مجموعه تاریخی ـ فرهنگی سرای خان (شکل فعلی خانه رضا قلی نژاد)
بخش ورودی اصلی سرا در بن‌بستی جنب امام‌زاده نور واقع شده است. دری چوبی با کوبه‌های مخصوص زنان و مردان که هر دو لنگه آن باز است. دیوارهای آجری اطراف خانه و همچنین سکوهای کوچکی که در دو طرف درِ ورودی قرار گرفته‌اند، شکل جالبی دارند. سکوهایی که روزگاری محلی برای نشستن مردم و گفت‌وگو با همسایگان بودند و اکنون گلدان‌های شمعدانی سعی می‌کنند جای خالی آن مردم و صدای صحبت‌های آن‌ها را پر کنند.
اما وقتی قامت خم کنید و وارد خانه شوید، نخستین چیزی که جلب توجه می‌کند راهرویی باریک و کوتاه است که در سمت چپ خود سکویی دارد و حالا مزین است به گلدان‌های سفالی با گل های رنگارنگ. روی دیوار سمت چپ نیز آیینه‌هایی کار شده است که زیبایی‌های این بخش از خانه را منعکس و آن را دوچندان می‌کنند. از این بخش که عبور کنید، وارد بخش ابتدایی حیاط می‌شوید.
چیدمان چشم‌نواز حیاط اول و حوض
حوضی کوچک و فیروزه‌ای‌رنگ در میانه حیاط و چاه و سطل آبکشی که به شکلی زیبا درکنار آن ساخته شده است. در اطراف این فضا، بنایی دوطبقه دیده می‌شود، درهای چوبی، تراسی دور تا دور طبقه دوم، که در زبان محلی به آن تِلار می‌گویند، درهای چوبی با تزیینات شیشه‌ای و مشبک در طبقه دوم و سپس سقف شیروانی سفالی. زیبایی و آرامشی که در این فضا احساس می‌شود، آن‌قدر گیراست که زمان از یاد می‌رود.
نور آفتابی که در حیاط پهن شده، زنده بودن فضا، تقارنی که به شکلی زیبا در ساخت این قسمت به کار گرفته شده است، و درنهایت تناسب رنگ‌ها که زیبایی این قسمت را تکمیل کرده است، باعث می‌شود برای دقایقی هم که شده همه‌چیز را فراموش کنید و در آرامش این فضا شناور شوید. اتاق‌هایی که در این بخش قرار دارند، اکنون نام‌های خاصی برای خود دارند، سمرقند، بخارا، استرآباد. این اتاق‌ها درحقیقت مهمان‌خانه‌هایی هستند که می‌توانند از قبل رزرو شوند و به این ترتیب حریم خصوصی برای افرادی که به اینجا می‌آیند فراهم کنند.
حیاط کوچک اندرونی سرای خان
از این قسمت که گذر کنید، وارد حیاطی کوچک‌تر می‌شوید که از لحاظ ساختار شبیه‌به حیاط ورودی است، حوضی کوچک، درهای چوبی با شیشه‌های رنگین و یک سکوی کوچک با نرده‌های چوبی. پس‌از عبور از این قسمت، به زیباترین بخش سرای خان وارد می‌شویم. حیاطی بزرگ درمقابل دیدگان پدیدار می‌شود، دلباز، زیبا و پر از آرامش.
آبی آسمان، نور خورشید، صدای پرندگان، آرام بودن فضا و نظمی که در این قسمت وجود دارد نخستین چیزهایی هستند که در اینجا احساس می‌شوند. بزرگ بودن فضای حیاط اصلی این امکان را ایجاد کرده است که تعداد زیادی میز و صندلی با فاصله مناسب از هم در اینجا قرار گیرند، در سمت چپ، اتاقی چوبی با بخش‌هایی خراطی‌شده و زیبا که محل آماده‌سازی غذاهاست، بر زیبا کردن این فضا تأثیری ویژه گذاشته است.
سرتاسر حیاط مزین است به گل‌ها و درختچه‌های زیبا، بید مجنونی درکنار دیوار در باد می‌رقصد و میزها زینت داده شده‌اند به گلدان‌های کوچک پر از گل‌های خوش‌رنگ طبیعی و البته تصویر منعکس‌شده آسمان آبی. صدای خوش و آرام همایون شجریان از جایی در حیاط به گوش می‌رسد و بودن در این فضا را دلچسب‌تر می‌کند.
درمیان ترکیبی از صدای پرنده‌ها، فواره آب و نوایی اصیل که بسیار متناسب است با این فضا، با خوش‌آمدگویی کارکنان این مجموعه، محل دلخواه را برای نشستن پیدا می‌کنید؛ این محل می‌تواند در فضای آزاد حیاط و زیر سقف آسمان باشد یا یکی از اتاق‌های حیاط ورودی یا اتاقی در طبقه دوم مشرف بر حیاط اصلی.
در هر کجای این مجموعه که بنشینید، زیبایی و آرامش را احساس می‌کنید، انرژی خوبی که در همه جای این فضا گسترده شده است، به‌خوبی لمس می‌شود و به این ترتیب می‌توانید خاطرجمع باشید که دقایق یا ساعات پیش رو قرار است برای شما بسیار لذت‌بخش و خاطره‌انگیز سپری شود.
منوی جذاب و خلاق سرای خان
منو بخش‌های متنوعی دارد که دست شما را برای انتخاب باز می‌گذارد.
سالاد و پیش‌غذا
بخش اول منو شامل سالادهاست، هفت نوع سالاد که در بین آن‌ها می‌توان چند نوع سالاد محبوب و شناخته‌شده، مثل سالاد سزار و سالاد شیرازی را یافت و همچنین چند نوع سالاد که در منوی سایر کافه‌های گرگان جای آن‌ها خالی بود، مثل سالاد تبوله، سالاد پنیر و سالاد کولسلو. بخش دیگر منو شامل پیش‌غذاهایی مثل انواع بورانی و ترشی، ازجمله ترشی نازخاتون است که یکی از ترشی‌های محبوب در بین مردم شمال محسوب می‌شود.
نوشیدنی‌های سرد و گرم
یکی از بخش‌های متنوع منو بخش نوشیدنی‌هاست. انواع آبمیوه‌های فصل و طبیعی، کوکتل و ماکتیل. بخش نوشیدنی‌های سرد شامل انواع شیک و شربت‌های سنتی ایرانی است، ازجمله می‌توان به شربت سکنجبین و خیار، شربت صفوی، و شربت آلبالو و دارچین اشاره کرد. نوشیدنی‌های گرمی که در سرای خان سرو می‌شوند شامل فهرست کمابیش بلندی از نوشیدنی‌های گرم بر پایه قهوه و همچنین انواع دمنوش است که در آن از چای اصیل ایرانی تا دمنوش کوهستان و چای ترش را می‌توانید مشاهده کنید.
کیک و دسر
می‌توانید دمنوش یا قهوه خود را با یکی از کیک‌های موجود در بخش دسرها میل کنید؛ کیک هویج گردو، تارت گلابی و ردولوت ازجمله این کیک‌ها هستند. بخش صبحانه در منوی سرای خان شامل تنها سه گزینه است، اما همین سه گزینه نیز می‌توانند شما را برای انتخاب سردرگم کند. صبحانه‌های این کافه، به دور از ریخت‌وپاش‌های اضافی و معمول در سایر کافه، شامل بخش‌هایی هستند که موردعلاقه بیشتر ایرانی‌هاست؛ خوراک عدسی و لوبیا، انواع پنیر، تخم‌مرغ، گردو و عسل ازجمله مواردی هستند که می‌توانند در بشقاب صبحانه شما در سرای خان قرار بگیرند.
سوپ
در این منو سه نوع سوپ نیز وجود دارد که شامل سوپ مخصوص سرای خان، سوپ روز و سوپ کلاسیک فرانسوی است. بخش دیگری از منوی سرای خان شامل غذاهایی تاحدودی ساده از ملل مختلف است، از سیب‌زمینی شکم‌پر و بورک ترکی تا حمص و متبل عربی.
پرسنل و کارکنان سرای خان
کارکنان سرای خان با صبر و حوصله به سؤالات مشتریان پاسخ می‌دهند و سفارش آن‌ها را ثبت می‌کنند. فاصله ثبت سفارش تا آماده شدن غذا به لذت بردن از فضای دلنشین اطراف می‌گذرد و سپس سفارش‌ها به زیباترین شکل ممکن روی میز شما قرار می‌گیرند.
کلیه غذاها در ظرف‌های خاص و زیبا سرو می‌شوند و این یکی دیگر از ویژگی‌هایی است که سرای خان را به یک فضای دوست‌داشتنی تبدیل می‌کند. عطر هوس‌انگیز غذاها پیش‌از چشیدن طعم آن‌ها شما را سرمست می‌کند و درنهایت این ترکیب هنرمندانه و طعم دلپذیر غذاهای سرای خان است که در ذهن و قلب ماندگار می‌شود و شما را برای بازگشت به این مجموعه زیبا ترغیب می‌کند.
سخن آخر
مجموعه تاریخی ـ فرهنگی سرای خان یک فضای عالی برای آشنا شدن با فرهنگ و تاریخ گرگان است؛ فضایی که در جای‌جای آن می‌توان زیبایی را دید و قصه مردمی را که سال‌ها پیش در آن زندگی کردند، از پس درهای چوبی آن شنید. می‌توانید با این مردم همنشین شوید تا داستان‌های بیشتری از زبانشان بشنوید. کافی است در گوشه‌ای از این عمارت بنشینید، غذایی سفارش دهید و سپس گوش دهید. سرای خان قصه‌های زیادی دارد که آن‌ها را باید از دریچه چشم از نزدیک دید و با گوش جان شنید.
