گنبد سبز مشهد؛ یادگار عصر صفوی در قلب شهر

شهر مشهد به واسطه زمینه‌های ویژه مذهبی و فرهنگی و پیشینه تاریخی بسیار جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و مذهبی بی‌شماری دارد. یکی از این آثار تاریخی و فرهنگی که کمتر معرفی شده، گنبد سبز است. این جاذبه در قلب مشهد و نزدیک حرم امام رضا(ع) قرار گرفته و به شیخ محمدمومن‌عارف منسوب است. با من همراه باشید تا با این بقعه تاریخی صفوی در نابرو بیشتر آشنا شوید.

تاریخچه گنبد سبز

بنای تاریخی گنبد سبز به‌دلیل تخریب و بازسازی‌های فراوان در طول تاریخ تغییراتی متعددی را به خود دیده است. مقبره اصلی شیخ محمدمومن‌عارف را به دوران صفویان متعلق می‌دانند. با استناد به منابع تاریخی، آرمیدن شیخ مومن در مقبره گنبد سبز به حدود 450 سال پیش باز می‌گردد. این بنا در سال 1011 هجری قمری به دستور شاه عباس اول صفوی بر مزار شیخ مومن ساخته شد. همچنین بسیاری از مستندات تاریخی تاریخ ساخت این بنا را به دوران سلطنت شاه عباس دوم نسبت داده‌اند.

این عدم تطابق در تاریخ احتمالا بیانگر بازه زمانی ساخت و تکمیل نهایی بنای گنبد سبز است. پیش از دفن شیخ محمدمومن در این مکان، دو عارف دیگر به نام‌های میرهمام و میرحسین چاشتی در آن دفن شده بودند. اما درحقیقت احداث این بقعه برای تجلیل از شخصیت شیخ محمدمومن‌عارف بود و کتیبه‌ای که در این آرامگاه نصب شده، این مطلب را تایید می‌کند.

با نگاهی به نقشه‌های قدیمی مشهد می‌توان دید این بنا مدت‌ها در حاشیه شهر قرار داشته و به‌مرور زمان داخل بافت شهری آمده است. بنابر گفته‌ها و نوشته‌های موجود، این مکان یکی از گورستان‌های بزرگ حاشیه شهر بود و تکیه سید اسماعیل، معروف به تکیه آقای شاه مجاور آن قرار داشت.

زمان رضاه شاه باتوجه به گسترش شهر و نیاز به احداث خیابان در آن منطقه، تصمیم به تخریب گنبد سبز گرفته شد؛ اما این تصمیم با مخالفت مرحوم شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی مواجه شد. باتوجه به محبوبیت او بین مردم، دولت هم از انهدام این مقبره منصرف شد.

وجه تسمیه گنبد سبز

هر مکانی اسم خاصی دارد که در طول سالیان باتاثیر از فرهنگ و ویژگی‌های ساختاری به نام خاصی شهرت یافته است. گنبد سبز هم برگرفته از رنگ فیروزه‌ای گنبد بوده و باتوجه به گنبد طلای امام رضا و گنبد خشتی امام‌زاده محمد انتخاب شده است.

معماری گنبد سبز

معماری در گذر از مذاهب و فرهنگ‌های مختلف در ایران توانسته به گونه‌های مختلف و اشکال گوناگون جلوه کند. یکی از گونه‌هایی که آثار زیادی را می‌توان در زیر مجموعه آن قرار داد، آرامگاه‌های افراد مشهور و سرشناس است. مقبره گنبد سبز را می‌توان عرصه تجلی میراث معماری عصر صفوی مشهد دانست. ساختمان گنبد سبز براساس پلان هشت ضلعی و چهار ایوانی ساخته شده است. یکی از نقاط قوت این بنا کاشی‌کاری بسیار زیبا آن است که جلوه‌ای خاص به این بقعه می‌بخشد.

نمای بیرونی مقبره در گذشته خشتی و ساده بود؛ اما در سال 1353 کاشی‌کاری شد و همان سال هم مرمت‌هایی داخل بنا صورت گرفت. فضای داخلی گنبد سبز چهار قسمت شاه‌نشین دارد که درنهایت به درگاهی اصلی منتهی می‌شوند. کتیبه‌ای زیر گنبد این بنا قرار گرفته که محتوای آن صلوات کبیره و حدیثی از پیامبر اکرم است که با خط ثلث نوشته شده است.

آخرین مرمت بنای گنبد سبز سال 1387 بنا صورت گرفت که شامل مرمت، تثبیت و کاشی‌کاری بنا، مرمت تزیینات داخلی و مستندسازی آن، اجرای پی بتنی، اجرای کانال دفع رطوبت، آجر فرش محوطه و ساماندهی آن، نورپردازی و تعویض پنجره‌های چوبی بوده است. این بنا در اردیبهشت 1356 با شماره ثبت 1370 به‌عنوان اثر ملی ایرانی به ثبت رسید.

چطور به گنبد سبز برویم

برای بازدید از گنبد سبز باید به خیابان آخوند خراسانی در مشهد بروید. این خیابان یکی از خیابان‌های مشهور مشهد است. به‌همین دلیل از هرجای مشهد که بخواهید به آن بروید، کافی است به رانندگان تاکسی بگویید تا شما را درست کنار گنبد سبز برسانند. دور میدان آخوند خراسانی گنبد فیروزه‌ای این بنا خودنمایی می‌کند. البته بد نیست بدانید نام این میدان گرچه آخوند خراسانی است؛ اما به میدان گنبد سبز یا گنبد اخضر هم شهرت دارد.

سخن آخر

گنبد سبز مشهد از جمله بناهای تاریخی-مذهبی است که می‌توانید در آن آرامش را تجربه کنید. از سوی دیگر با بازدید از این جاذبه زیبا با تاریخ و معماری غنی ایرانی و اسلامی آشنا خواهید شد. اگر مسافر مشهد هستید، می‌توانید کنار بازدید از دیگر جاذبه‌ها، دیداری از این بقعه تاریخی در میدان آخوند خراسانی داشته باشید.