بناهای باشکوه فراوانی در سرتاسر ایران قرار گرفته‌اند که از زمان‌های بسیار دور، از عوامل مهم هویت‌بخشی به ایران و اصالت آن محسوب می‌شده‌اند و هنر معماری اسلامی را به جهانیان نشان می‌دهند. مسجد گوهرشاد مشهد، یکی از این بناهای تاریخی است که نشان‌دهنده تاریخ، تمدن و فرهنگ معماری سرزمین ایران است. این بنای ارزشمند به‌واسطه موقوفات فراوان، زیبایی و شکوه معماری عهد تیموری و مجاورت با آرامگاه حضرت علی ابن موسی الرضا، از پراهمیت‌ترین و پربازدیدترین مسجدهای ایران محسوب می‌شود. با من در نابرو همراه شوید تا ویژگی‌هایی بیشتری از این مسجد که از دیدنی‌های مشهد است را بشناسید.
معرفی مسجد گوهرشاد مشهد
مسجد گوهرشاد در شهر زیبای مشهد و جنوب بارگاه مطهر امام رضا(ع) قرار گرفته است. ساخت این مسجد از سال ۸۱۸ هجری‌قمری، در دوره تیموریان و به‌دستور گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ ابن تیمور گورکانی در دوره بایسنقرمیرزا (پسر گوهرشاد) آغاز شد و در سال 821 هجری‌قمری به پایان رسید. ازآنجاکه در این مسجد تاریخی کاشی‌‌کاری و اسلوب معماری بسیار باظرافت و فوق‌العاده زیبا و تماشایی به کار رفته است، این مسجد را می‌توان به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی محسوب کرد. تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرقی در کتیبه بایسنقر، یکی از بهترین ثلث‌نویسان عهد تیموری، نگاشته شده است و قدمت این بنا را مشخص می‌کند.
تغییرات معماری مجموعه حرم امام رضا(ع) در دوره تیموریان
حمله مغول در سال‌های 616-618 هجری قمری باعث تخریب بسیاری از شهرهای ایران ازجمله توس و نیشابور شد. درامان ماندن مشهد از این حمله باعث شد تا این شهر در دوره تیموریان موردتوجه قرار بگیرد. در این دوره شهر مشهد شامل چهار محله نوغان، سراب، سرشور و عیدگاه بود که همگی باتوجه‌به مرکزیت حرم امام رضا(ع) شکل گرفته بودند. همچنین حرم کاملا با بافت شهر و محل زندگی مردم پیوند خورده بود و به‌عنوان نقطه‌عطفی در رشد و توسعه شهر محسوب می‌شد. در این دوره بازار اصلی شهر در جهت شمال شرقی-جنوب غربی شکل گرفت. بعدها بسیاری از ابنیه مهم اطراف حرم امام رضا(ع) در همین مسیر بنا شدند و معماری حرم امام رضا(ع) بر آن‌ها تاثیرگذار بود.
این بناها به شکل‌گیری و گسترش استخوان‌بندی اصلی شهر در دوره‌های بعد نیز جهت دادند و باعث ایجاد پیوستگی در بافت از جهت عملکرد شدند. محور تاریخی بازار مشهد که دو محله نوغان و سرشور را به هم متصل می‌کردند، با ساخت بناهایی چون مسجد گوهرشاد، مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر، مدرسه دودر و دو بنای مقبره امیرشاه‌ملک و گنبد خشتی در دو طرف آن، تبدیل به یکی از محورهای تاریخی و باارزش ایران شد. ازسوی‌دیگر ساخت بنای حکومتی چهارباغ، تنها عنصر شهری باقی‌مانده را به مشهد اضافه کرد.
در این دوره به‌دلیل روی کار آمدن شاهرخ تیموری و انتقال پایتخت بـه هرات، دامنه تغییرات در معماری که از سمرقند آغاز شده بود، به نواحی شرقی خراسان، مشهد و حرم امام رضا(ع) و بناهای اطرافش نیز رسید. در ایـن زمان، معماران عصر تیموری بـر بدنه بیرونی بناها پوششی تزیینی کشیدند که با بدنه اصلی آجری آن‌ها تفاوت داشت و روی آن را می‌پوشاند. همچنین گنبدهای بلند بر فراز ساقه‌ای استوانه‌ای، علاوه‌بر پوشش گنبدهای زیرین، شکوه و زیبایی خاصی به بناها به‌خصوص بناهای آرامگاهی می‌دادند.
در این دوره بایسنقرمیرزا به‌همراهی همسر شاهرخ تیموری، آثار ارزنده‌ای را در مجموعه حرم امام رضا (ع) و اطراف آن پدید آورد؛ ازجمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» را بنا کرد و مسجد جامع معروف «گوهرشاد» را در سال 821 هجری‌قمری زیرنظر معمار بزرگ، قوام‌الدین شیرازی ساخت.
معماری مسجد
مسجد گوهرشاد به‌دلیل قرارگیری در مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع)، یکی از شلوغ‌ترین مسجدهای کشور و جهان به حساب می‌آید. همچنین باید عنوان کرد این مسجد قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد در مجموعه آستان قدس رضوی است. این مسجد تاریخی و باارزش با وسعتی در حدود ۹۴۱۰ مترمربع دارای صحنی با وسعت ۲۸۰۰ مترمربع است که یکی از دنج‌ترین مکان‌ها برای عبادت محسوب می‌شود. با ورود به آن، آرامشی وصف‌ناشدنی را تجربه خواهید کرد. طول این مسجد بدون احتساب صحن قدس ۱۰۰ متر و عرض آن ۸۵ متر است. باتوجه‌به این وسعت، مسجد گوهرشاد ظرفیت مراجعه و بازدید 15000 نفر را دارد. شیوه ساخت معماری در این مسجد تاریخی و زیبا، شیوه تیموری و به‌سبک چهارایوانی است که در گذر سال‌ها، گنبد باشکوه آن حدود چهار مرتبه مرمت و تعمیر شده است.
ساخت مسجد تقریبا ۱۲ سال طول کشیده است. گفته شده است که معمار این مسجد استاد قوام‌الدین شیرازی بوده است. قوام‌الدین ابن زین الدین شیرازی، معروف‌ترین معمار عصر تیموری بود که ساخت این مسجد اعجاب‌آور را برعهده گرفت و آن را به بهترین شکل ممکن با آجر و گچ و کاشی به‌شیوه معماری اسلامی بنا کرد و سبب شد این مسجد همواره به‌عنوان نقطه عطف شگفت‌انگیزی در خاطر تمام زیارت‌کنندگان و بازدیدکنندگان از مجموعه مقدس حرم امام رضا(ع) جا بگیرد.
این مسجد تماشایی با زیبایی‌های فراوانش سالانه پذیرای هزاران نفر از زائران حرم رضوی و مسافران شهر مقدس مشهد است تا در این مکان آرامش‌بخش و بی‌نظیر عبادت، و از این مسجد با معماری اصیل ایرانی اسلامی دیدن کنند. مسجد گوهرشاد دارای چهار ایوان، یک صحن، یک گنبد، دو گلدسته و هفت شبستان است. علاوه‌بر ویژگیهای زیبایی‌شناسانه موجود در این بنا، این مسجد از استحکام خاصی برخوردار است که سبب شده است در طول تمام سال‌های پس از ساخت، همچنان همچون نگینی استوار و باشکوه در دل مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع) بدرخشد.
این مسجد ازسمت شمال با رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از سمت جنوب با صحن قدس، از سمت شرق با رواق امام‌خمینی و ازسمت غرب با بست شیخ بهایی مجاورت دارد.
گنبد مسجد
گنبد مسجد گوهرشاد که بر بالای ایوان مقصوره قرار گرفته، ۴۱ متر ارتفاع دارد و نمای خارجی آن با آجرهای لعاب‌دار و کتیبه‌ای به‌خط کوفی تزیین شده است. در دو طرف ایوان مقصوره که گنبد مسجد بر آن جا دارد، دو مناره قرار گرفته که ازروی زمین شروع می‌شوند و پیوسته از این ایوان بالا می‌روند و به‌شکل گلدسته‌هایی تماشایی درمی‌آیند. هرکدام از این مناره‌ها با ارتفاع ۴۳ متر ساخته شده و دارای کتیبه‌های جذابی‌اند. گنبد قدیمی مسجد در گذر زمان با تحولاتی مواجه و به‌شکل امروزی آن مبدل شده است. دور خارجی گنبد این مسجد 85/61 متر است که به‌دلیل مشکلات و آسیب‌هایی که برای آن ایجاد شد، در سال ۱۳۴۱ برداشته و گنبد فعلی با مصالح جدید ساخته و تزیین شد.
ایوان شمالی مسجد به ایوان دارالسیاده معروف است. ایوان شرقی، ایوان اعتکاف و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاءالدین نام‌گذاری شده‌اند و همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره شد، ایوان جنوبی این مسجد، ایوان مقصوره نام دارد.
ایوان مقصوره
بزرگ‌ترین ایوان مسجد گوهرشاد که در ضلع جنوبی صحن آن قرار دارد، به ایوان مقصوره معروف است. این ایوان وسعت زیادی دارد و مساحت کلی آن تقریبا ۵۰۰ مترمربع است که با طول 35 متر چشم‌نوازی می‌کند. از دیدنی‌های بسیار جذاب این ایوان می‌توان به کتیبه بایسنقرمیرزا اشاره کرد. محراب مسجد یکی دیگر از جذابیت‌های موجود در این ایوان است که از سنگ مرمر بسیار مرغوبی ساخته شده و اطراف آن با کاشی‌های معرق زیبایی مزین به آیت‌الکرسی تزیین شده است که زیبایی بی‌نظیرش چشمتان را خیره می‌کند.
در انتهای ایوان مقصوره و در سمت راست محراب، منبر صاحب‌الزمان جا گرفته است. این منبر زیبا و قدیمی را استاد محمد خراسانی در سال ۱۲۴۳ هجری‌قمری بنا کرده است. مصالح به‌کاررفته در این منبر، چوب گلابی و گردو بوده و در ساخت آن از میخ فلزی استفاده نشده است. نمونه‌هایی شبیه‌به این منبر مرتفع و دیدنی را می‌توان در مسجد خلیل‌الرحمان اردن و مسجد بیت‌المقدس مشاهده کرد و از زیبایی‌های آن‌ها به وجد آمد. لازم به ذکر است این منبر در سال ۱۳۲۵ هجری‌شمسی به‌وسیله حیدر نیکنام‌گلپایگانی مرمت و تعمیر شد.
ایوان دارالسیاده
ایوان دارالسیاده در قسمت شمالی مسجد گوهرشاد جا گرفته است. این ایوان معروف به ایوان ساده بوده است که در انتها به رواق دارالسیاده می‌رسد. جالب است بدانید این ایوان مختص آقایان بوده و بانوان نمی‌توانستند به آن راه پیدا کنند. آقایان اجازه ورود به این ایوان را در تمامی ساعات شبانه‌روز داشتند و می‌توانستند از راه رواق‌های دارالحفاظ و دارالسیاده وارد این ایوان شوند. بالای ورودی این ایوان، کتیبه‌ای معرق‌کاری‌شده با خطی زیبا به چشم می‌خورد که گویای مرمت این بنا در دوره شاه‌عباس صفوی است.
کتیبه‌های قدیمی و جذاب دیگری هم در این ایوان قرار گرفته‌اند که بر آن‌ها سوره‌هایی از قرآن نگاشته شده‌اند و تاریخ آن‌ها به قرن دهم بازمی‌گردد. این کتیبه‌ها با خط زیبای محمدرضا امامی‌اصفهانی نگاشته شده‌اند و جلوه‌های زیبا و اصیل هنر اسلامی را به نمایش می‌گذارند و شما از تماشای آن‌ها نهایت لذت را خواهید برد. این ایوان زیبا در سال 1366 بازسازی و مرمت شده است.
ایوان اعتکاف
ایوان اعتکاف به ایوان حاجی‌حسن نیز معروف است و با زیبایی تمام در بخش شرقی مسجد گوهرشاد جا گرفته است. در این ایوان کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌های فراوانی با قدمت چندصدساله به چشم می‌خورند که بر شکوه این بخش از بنا افزوده‌اند. این ایوان در گذشته دارای در ورودی بوده که به رواق امام‌خمینی (صحن موزه سابق) راه می‌یافته است و درحال‌حاضر به‌دلایلی آن را مسدود کرده‌اند. به‌منظور تامین امکانات آسایشی و خدمت‌رسانی به زائران حرم امام رضا(ع)، در ضلع جنوبی این ایوان، اتاق اورژانس نیز ایجاد شده است.
ایوان شیخ بهاءالدین
ایوان شیخ بهاءالدین در ضلع غربی مسجد گوهرشاد قرار گرفته و در گذشته به ایوان آب معروف بوده است، زیرا کانالی جهت آب‌رسانی به داخل مسجد از زیر این ایوان زیبا می‌گذشته است. در بدنه این ایوان نیز کاشی‌های معرق‌کاری‌شده و سه طاق وجود دارد. در گذشته ایوان شیخ بهاءالدین به بازار بزرگ و تاریخی شهر مشهد که در بافت تاریخی اطراف حرم امام رضا(ع) واقع شده بود، متصل بوده است. با تخریب بازار و ازبین‌رفتن آن، امروزه با دری سنگی اتصال آن به بست شیخ بهاءالدین ایجاد شده است.
صحن مسجد
صحن مسجد گوهرشاد بسیار وسیع است و با مساحتی در حدود ۲۸۰۰ مترمربع پذیرای زائران حرم مطهر امام رضا(ع) است. نمای داخلی دیوارهای این صحن از حرم با سنگ‌های تیره تزیین شده‌اند و کف آن با سنگ‌های خلج شش‌گوش فرش شده است. صحن مسجد حوض هندی‌شکل مرکزی به شکل هشت‌گوش با هلال‌های وترگونه دارد که در مرکز آن حوضی مرتفع و کوچک‌تر نیز شما را به‌سمت خود دعوت خواهد کرد و از تماشای فواره‌های زیبا و چراغ‌های سبز اطراف حوض، احساس آرامش و سرزندگی خواهید کرد. در گوشه شمال شرقی حوض، نزدیک به حوض قبلی و در محلی که در گذشته به مسجد پیرزن معروف بوده، ستونی سنگی با ارتفاع بیش‌تر از دو متر قرار گرفته است که مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده است و همواره توجه زائران را به خود جلب می‌کند.
شبستان گرم
شبستان گرم که به حضور و عبادت برادران در این مسجد اختصاص یافته است، در بخش شرقی مسجد گوهرشاد و در میان ایوان اعتکاف و ضلع شمالی مسجد واقع شده است.
شبستان تبریزی
شبستان تبریزی در ضلع جنوبی مسجد قرار گرفته و بسیار وسیع است. لازم به ذکر است به‌دلیل وسعت این محدوده، این شبستان در گذشته معروف به شبستان بزرگ بوده و در بین ایوان مقصوره و رواق امام‌خمینی واقع شده است.
شبستان نجف‌آبادی
شبستان نجف‌آبادی که در گذشته به شبستان امام‌جمعه معروف بوده است، در ضلع غربی مسجد گوهرشاد و در بین ایوان شیخ بهاءالدین و راهروی متصل به بست شیخ بهاءالدین واقع شده است.
شبستان سبزواری
شبستان سبزواری نسبت‌به سایر شبستان‌های این مسجد شگفت‌آور، دارای وسعت کم‌تری است و در جنوب ایوان اعتکاف واقع شده است.
شبستان میلانی
شبستان میلانی مسجد گوهرشاد در بخش غربی این مسجد واقع شده و در تمامی ساعات شبانه‌روز پذیرای زائران گرامی در این قسمت از حرم است.
شبستان علوی
شبستان علوی مسجد که به شبستان آفتاب نیز معروف است، در بین رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد و راهروی شمالی قرار گرفته است و میزبان زیارت و عبادت مسافران شهر مشهد خواهد بود.
شبستان نهاوندی
شبستان نهاوندی مسجد گوهرشاد که به‌دلیل برپایی نماز جماعت توسط شیخ‌علی‌اکبر نهاوندی به این نام شناخته می‌شود، در بخش جنوبی این مسجد و در بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده است.
واقعه تاریخی عظیم
داستان سرکوب و کشتار مردم به‌فرمان رضاخان پهلوی به‌مناسبت اعتراض عمومی به حکم تغییر لباس، در سال ۱۳۱۴ و چند ماه قبل از واقعه کشف حجاب، در مسجد گوهرشاد اتفاق افتاد. پس از صدور حکم تغییر لباس و استفاده اجباری از کلاه شاپو، حاج آقا حسین قمی و سید یونس اردبیلی، با برگزاری جلسات فراوان به این نتیجه رسیدند که نهایت اجرای حکم تغییر لباس، کشف حجاب خواهد بود که ضربه سهمگینی به دین اسلام تلقی می‌شد. به‌این‌منظور آیت‌الله قمی جهت مذاکره با رضاشاه پهلوی به تهران سفر کرد.
ایشان را در تهران بازداشت کردند. پس از دستگیری آیت‌الله قمی، مردم مشهد جهت حمایت از این شخصیت مهم، کلیدی و والای آن روزگار، دست به تظاهرات زدند و اجتماعی بزرگ را در مسجد ترتیب دادند. بعد از گذشت چند روز از اعتصاب مردم، در تاریخ ۲۰ تیر ۱۳۱۴، نیروهای نظامی به‌دستور رضاشاه پهلوی مسجد را محاصره کردند و آن را به خاک‌وخون کشیدند. مردم بسیاری کشته شدند و آسیب‌های فراوانی به مسجد وارد شد.
مرمت مسجد
مسجد گوهرشاد مشهد همچنان استوار به زندگی خود در دل مقدس‌ترین مکان ایران ادامه می‌دهد. این مسجد در طی سالیان متوالی، به‌دلیل عوامل طیبعی و انسانی، آسیب‌های بسیاری دیده است. برای مثال زمین‌لرزه‌‌ای در سال ۱۰۸۴ هجری‌قمری، این مسجد زیبا را دچار خسارت فراوان کرد و ایوان مقصوره آن با آسیب‌های اساسی روبه‌رو شد که در سال‌های بعدی مرمت و بازسازی شد. از دیگر مرمت‌های کلان‌مقیاس و بازسازی‌های مسجد، مرمت آن بعد از گلوله‌باران ازسوی روس‌ها در سال 1330 هجری‌قمری است. طی این گلوله‌باران، گنبد و ایوان‌های مسجد صدمات فراوانی دیدند. گنبد ایوان مقصوره را معماران ایرانی تحت نظارت مهندس عباس آفرنده در سال ۱۳۳۹ و با حفظ اصالت و ویژگیهای اساسی معماری اعمال‌شده در مسجد، مرمت کردند.
در سال 1341 این اقدام به پایان رسید و هم‌زمان با آن سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره نیز که دچار فرسودگی و آسیب شده بودند، تعویض شدند و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش شد. همچنین در سال 1345 دور ساقه گنبد مسجد با کاشی معرق و مزین به کتیبه‌ای زیبا آراسته شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌ها و بازسازی‌هایی در این مسجد انجام شدند که به بهبود وضعیت ساختار معماری و استحکام‌بخشی این مسجد کمک‌های شایان توجهی کرده‌اند و بر حفظ زیبایی و شکوه مسجد تاریخی گوهرشاد بیش از پیش افزوده‌اند.
کلام آخر
مسجد گوهرشاد مشهد از کهن‌ترین و وسیع‌ترین مسجدهای کم‌نظیر جهان اسلام است که با کاشی‌کاری‌های معرق و غیرمعرق ممتازش که اکثر بخش‌هایش را مزین کرده‌اند، یکی از زیباترین و شگفت‌انگیزترین نمونه‌های به‌جامانده از اصالت و شکوه معماری اسلامی-ایرانی و هنر کمال‌یافته عصر تیموریان محسوب می‌شود. این مسجد درحال‌حاضر دارای هشت در ورودی به بخش‌های مختلف حرم است. می‌توانید پس از عبادت در این مکان و لذت‌بردن از زیبایی‌های نمایان‌شده، در آن به سایر قسمت‌های حرم امام رضا(ع) نیز مشرف شوید. این مسجد در تمام ساعات شبانه‌روز دایر بوده و پذیرای زائران حرم مطهر امام رضا(ع) است. اگر تجربه‌ای از بودن در این مکان دارید، آن را با نابرو به اشتراک بگذارید.
