اگر به شهر طلای سرخ، یعنی قائنات، سفر می‌کنید و به بناهای تاریخی و کوهنوردی علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنم به قلعه کوه یا قلعه آرتاگوانا، واقع در ۳ کیلومتری جنوب قائن، بر فراز کوهی مشرف به شهر، سری بزنید تا هم کوهنوردی کنید و هم از معماری و داستان‌های پشت آن لذت ببرید. اگر می‌خواهید با جزئیات قلعه کوه قائن و دیدنی خراسان جنوبی بیشتر آشنا شوید، با من در نابرو همراه باشید.
تاریخچه
قلعه کوه قائن که به آن قلعه حسین قائنی نیز می‌گویند، یک اثر تاریخی از دوره سلجوقی است که در اسفند ۱۳۸۰ به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است. بعضی از ساختار‌هایی که در قلعه کوه مشاهده می‌شوند، قدمت آن‌را به دوره ساسانی ربط می‌دهند؛ اما برخی معتقدند که این قلعه یکی از قلاع به یادگار مانده از دوره هخامنشی است. مسلم است که این قلعه بر روی ویرانه‌های قلعه‌ای قدیمی ساخته شده و بنای فعلی در عصر سلجوقیان به دستور قاضی حسین قاینی، مرمت و بازسازی شده‌‌است.
قلعه کوه قائن اواخر قرن پنجم هجری به عنوان مرکز فرماندهی و هدایت قلاع دیگر قهستان بزرگ انتخاب شد که نشانگر اهمیت، انسجام و تسخیرناپذیری آن است.
کاربرد قلعه
قلعه کوه به عنوان دژ محکم دفاعی در برابر حملات مهاجمین، گنجایش هزار نفر سرباز را داشته و ساکنان آن توانسته‌‌اند چندین قرن مقابل دشمنان مقاومت کنند.
معمولا قلعه‌ها درگذشته محاصره می‌شدند و ساکنین و سربازان آن از تشنگی و گرسنگی می‌مردند یا سلاح جنگی‌شان تمام می‌شد و در نهایت چاره‌ای جز تسلیم شدن نداشتند؛ اما گویا در این‌که ساکنان این قلعه همیشه در برابر حملات دشمنان در سال‌های آزگار پیروز میدان می‌شدند، سری نهفته است.
این راز می‌تواند وجود راهی زیرزمینی باشد که از این قلعه تا مسجد جامع یعنی داخل شهر، کشیده می‌شد و ساکنان قلعه و سربازان می‌توانستند با چارپایان خود از این راه عبور کرده، به سطح شهر برسند. اهالی قلعه از این طریق به مایحتاج خود دست پیدا می‌کردند یا مردم از سطح شهر برای در امان ماندن از هجوم سربازان مهاجم، به این قلعه پناه می‌بردند.
امروزه کسی نتوانسته این راه مخفی را پیدا کند. شاید در همان روزگار، این راه لو رفته و آن‌را بسته باشند، شاید زمین نشست کرده باشد و هزاران شاید دیگر که هنوز کسی نتوانسته به‌طور حتم آن‌ها را بیان کند.
ساختار و معماری قلعه
باستان‌شناسان، آثار به‌جامانده از این قلعه را با قلعه آشیانه عقاب در فیروزآباد فارس مشابه دانسته‌اند. این قلعه برای دو بخش سربازنشین و امیرنشین ساخته شده است.
قلعه کوه در محوطه‌ای به مساحت ۶۰۰ متر روی کوه احداث شده و دورتادور آن‌را برج‌های متعدد دربرگرفته است. درب ورودی قلعه در جنوب‌شرق آن و در بلندی دره‌ای کم‌عرض واقع شده و کنار آن برجی دایره‌ای با بیش از ۱۰ متر ارتفاع روی صخره‌ای صعب‌العبور بنا شده است. در ابتدای قلعه اتاق بزرگی به طول ۱۵ متر و به عرض ۳ متر، محل نگه‌داری اسب و قاطر‌ها بوده که آبشخور‌های آن هنوز موجود است.
این قلعه چهار دیوار دفاعی داشت تا سرانجام به مقبره فرماندهی برسد. در حد فاصل دیواره دفاعی دوم و سوم یک صخره سنگی بلند دیده می‌شود که در مواقع لزوم از آن، جهت دیده‌بانی و تسلط بر اطراف استفاده می‌کردند.
در ابتدای دیواره سوم به سنگرهای متعددی می‌رسید که بر دیواره مشرف بود و راه نفوذ را کامل می‌بست. محدوده دیواره دفاعی سوم درست جلوی بزرگ‌ترین برج قلعه واقع شده و وظیفه‌ای مهم برعهده داشته تا در صورت سقوط ضلع شمالی قلعه، افراد مدافع تا سر حد جان از مقر حاکم محافظت کنند.
به‌دلیل اهمیت ارگ به‌خاطر وجود مقر حاکم، امرای لشکری، علما و دانشمندان در آن، دیوارهایش بلند و ضخیم بوده است. در این محوطه اتاقی دو طبقه دیده می‌شود که احتمالا مدرسه‌ای بوده تا ساکنین و افرادی که ماموریت‌های مختلفی داشتند، در آن آموزش ببینند.
محوطه چهارم مرتفع‌ترین بخش قلعه و مقر فرماندهی بوده که با دیوار‌های دفاعی نسبتا وسیع و بسیار مستحکم در قسمت مرکزی قلعه واقع شده و اتاق‌های آن دارای دالان‌های پیچیده و تودرتو بوده است. این اطلاعات را می‌توانید در ابتدای ورودی قلعه کوه و قبل از بالا رفتن از پله‌ها بر روی تابلوهایی که در آن محل نصب شده، بخوانید.
دسترسی و بازدید
از هر نقطه شهر که هستید، تاکسی بگیرید و از راننده بخواهید که شما را به قلعه کوه ببرد. ضمنا می‌توانید از آرامگاه بوذر جمهر قاینی نیز در نزدیکی همین بنا بازدید کنید.
برای بازدید از قلعه کوه هیچ محدودیتی وجود ندارد و شما هر زمان که مایل بودید، می‌توانید با کفش و لباس مناسب و البته آب کافی به آن‌جا صعود کنید. البته زیاد هم دور و زمان‌بر نیست و شاید از پایین تا رسیدن به قلعه حداکثر ۳۰ دقیقه طول بکشد.
پیشنهاد می‌کنم برای امنیت بیشتر و خیال آسوده، به‌صورت گروهی و یا همراه با خانواده به آن‌جا رفته و لذت کافی ببرید.
