گورستان‌ها نوعی از عرصه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی و از قدیمی‌ترین اسناد تمدنی هستند که بررسی و شناخت آن‌ها اطلاعات ارزشمندی از شیوه زندگی، طرز تفکر، جهان‌بینی، آداب و رسوم و شیوه‌های تدفین به ما می‌دهند. بسیاری از گورستان‌های تاریخی دنیا برای گردشگران جالب است و گورستان‌گردی اکنون بخشی از برنامه‌های گردشگری شده است. در این مطلب از نابرو با من همراه باشید تا در میان علفزاراها، صلیب‌ها، سنگ‌های ایستاده، قاب‌عکس‌ها و گاهی هم جوی‌های آب قدم بزنیم و با تاریخ همراه شده و در گورستان دولاب تهران با سرگذشت دفن‌شدگان سرشناس و گمنام از مکان های دیدنی تهران آشنا شویم.
«گورستان دولاب» کی به‌وجود آمد؟
«گورستان ارامنه»، «گورستان مسیحی»، «گورستان کاتولیک» و… اسامی مختلفی است که روی گورستانی در جنوب‌شرق تهران گذاشته‌اند و البته که گورستان مسیحیان دولاب احتمالً نام مناسب‌تری است. چراکه اینجا محل دفن مسیحیانی از فرقه‌ها و مذاهب مختلف مسیحیت است؛ اگرچه این گورستان با نام «گورستان ارامنه» در فهرست میراث فرهنگی ثبت شده که نام درستی به نظر نمی‌رسد.
گورستان دولاب در جنوب‌شرق تهران و محله‌ای به نام «دولاب» قرار دارد. در گذشته‌های دور زمین‌های این منطقه محل کشت و کار بود و از سال ۱۸۵۵ که دکتر «کلوکه» فرانسوی، طبیب اختصاصی محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار، در اینجا دفن شد، دولاب تبدیل به گورستانی برای دفن مسیحیان پایتخت شد.
بعدها دکتر «تولوزان» که او نیز یک پزشک فرانسوی در دربار قاجار بود، این زمین را برای گورستان خریداری کرد و از آن زمان به بعد محل دفن کاتولیک‌های مقیم تهران شد. گورستان دولاب پنج بخش جداگانه دارد و خیابانی از وسط آن می‌گذرد که آن را به دو بخش مجزا تقسیم کرده است.
هرکدام از بخش‌های گورستان دولاب دارای محوطه و ورودی جداگانه است. قسمت شرقی شامل سه بخش «کاتولیک»، «ارامنه گریگوری» و «ارتدوکس» و قسمت غربی نیز شامل دو بخش «ارامنه کاتولیک» و «کلدانی و آشوری» است. شهرداری تهران از سال ۱۳۷۵ تدفین در این گورستان را ممنوع کرده است.
از مشاهیر سرشناس اروپایی تا لهستانی‌های آواره گمنام
در بخش کاتولیک، مسیحیانی با مذهب کاتولیک مدفون هستند که اغلب آن‌ها خارجی و از کشورهای آلمان، آمریکا، انگلیس، فرانسه، ایتالیا، لهستان، مجارستان، چک، بلژیک، اتریش، هلند، سوئد، سوئیس و حتی ترکیه، سوریه، لبنان و پاکستان هستند. بسیاری از افراد مدفون در این بخش از چهره‌های علمی، سیاسی یا اجتماعی بوده‌اند که حینِ خدمت در ایران درگذشتهاند و در دولاب دفن شده‌اند.
مالکیت و مدیریت این بخش با سفارت‌های فرانسه و لهستان است و در وب‌سایت گورستان نیز می‌توانید نام و مشخصات تمام افراد دفن‌شده در بخش کاتولیک به همراه عکس سنگ قبرشان را ببینید.
مزار دکتر «ارنست کلوکه»، پزشک جوان فرانسوی با گنبدی به سبک آرامگاه‌های اسلامی از دور مشخص است. وی پزشک اختصاصی محمدشاه و بعد ناصرالدین‌شاه قاجار بود که به‌دستِ دستیار خود، به اشتباه و با سمی مهلک جان خود را از دست داد. همسر وی ایرانی و دختر سلیمان‌خان سهام‌الدوله و خواهر وزیر صنایع ناصرالدین‌شاه قاجار بود.
دکتر «تولوزان» دیگر پزشک فرانسوی دربار قاجار نیز در اینجا مدفون است. او هم اقدامات مهمی در بهداشت عمومی مثل ایجاد قرنطینه و تشکیل مجلس حفظ‌الصحه انجام داد.
«آلفرد ژان باتیست لومر»، موسیقی‌دان فرانسوی دوره قاجار، که نخستین سرود ملی ایران (یک قطعه بی‌کلام با نام «سلام شاه») را ساخت، به همراه «ولادیسلاو هوردیسکی»، معمار لهستانی، که گفته می‌شود طراح و معمار ایستگاه راه‌آهن تهران بوده است نیز در اینجا مدفون هستند.
شاید نام «چهارراه کنت» در لاله‌زار تهران را شنیده باشید که به نام «کنت دمونت فرت» فرانسوی است که رئیس پلیس تهران در دوره قاجار بود و او هم از مدفونان سرشناس در دولاب است.
«لوئیجی پشه»، افسر ایتالیایی که در دوره ناصرالدین‌شاه به ایران سفر کرد و مجموعه عکسی ارزشمند از بناهای تاریخی ایران تهیه کرد، در اینجا دفن است.
افراد گمنام در گورستان دولاب
به‌جز افراد سرشناس، قبور دیگری می‌بینید که مدفونان آن افراد سرشناس نبوده‌اند، اما حکایتی و ماجرایی آن‌ها را به تهران کشانده است و درنهایت اینجا دفن شده‌اند.
در زمان جنگ جهانی اول تعدادی از سربازان اتریشی ـ مجارستانی پس از فرار از دست نیروهای ارتش روسیه تزاری، خود را به تهران رساندند و مزار شش نفر از این سربازان نیز در این قبرستان است.
در ضلع شمال‌غربی بخش کاتولیک با آرامگاه‌های عجیبی روبه‌رو هستید که متعلق به ۲۶ کارگر ایتالیایی شاغل در معادن و راه‌آهن ایران است که بین سال‌های ۱۹۳۵ تا ۱۹۳۸ درگذشتهاند. قبرها در زیرزمین و در دل دیوار هستند و سنگ قبر آن‌ها نیز دورتادور دیوارها نصب شده است!
بخش لهستانی‌ها در گورستان دولاب
ضلع شرقی بخش کاتولیک متعلق به لهستانی‌هاست که همه آن‌ها بین سال‌های ۱۹۴۲ تا ۱۹۴۴ فوت شده‌اند. اتباع لهستانی (حدود ۱۲۰،000 سرباز و غیرنظامی) که از اردوگاه‌های سیبری آزاد شده بودند، از راه بندرانزلی وارد ایران شدند و قرار بود از خرمشهر سوار کشتی شوند و به کشور خود بازگردند تا تحت فرماندهی «ژنرال آندرس»، ارتش شرق لهستان را تشکیل دهند.
بسیاری از آن‌ها در طول مسیر به‌علت بیماری و گرسنگی و مشکلات دیگر جان باختند و مزار ۱۹۳۷ نفر آن‌ها در گورستان دولاب است که سنگ قبر همگی آن‌ها به یک شکل و در ردیف‌های منظم است.
سنگ یادبودی به زبان لهستانی و فارسی نیز بین قبور لهستانی‌ها نصب است: «آرامگاه تبعیدشدگان لهستانی که در موقع مراجعت به مهین خود در اینجا دعوت حق را لبیک گفته‌اند.» «خسرو سینایی»، کارگردان برجسته ایرانی، فیلمی به نامِ «مرثیه گمشده» ساخته است که به ماجرای آوارگان لهستانی در ایران می‌پردازد.
مزار ارامنه سرشناس فرهنگ و هنر ایران‌زمین
بزرگ‌ترین بخش گورستان دولاب با وسعتی حدود ۴۵،000 مترمربع متعلق به «ارامنه گریگوری» است. برخلاف بخش‌های دیگر، اغلب ارامنه مدفون در اینجا ایرانی هستند. تمام سنگ قبرهای این بخش به خط ارمنی است و بنابراین خواندن اسامی افراد مدفون کار راحتی نیست.
قدیمی‌ترین سنگ قبر در این بخش تاریخ ۱۸۶۳ میلادی را دارد. تعدادی از شخصیت‌های برجسته ارمنی ایرانی نظیر «آوانس اوگانیانس» (اولین فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان و مؤسس مدرسه بازیگری)، «شاهین سرکیسیان» (پایه‌گذار تئاتر مدرن در ایران)، «آرام گارونه» (معلم و مدیر مدرسه و روزنامه‌نگار)، نیکوکاران درمانگاه خیریه آودیسیان، «اسرائیل ساهاکیان» (بانی مدرسه)، «زورا ساگینیان» (نماینده ارامنه در مجلس شورای ملی)، «مارکار قارابگیان» (شاعر و نقاش)، «نیکلای لاوری» (معمار) و… در اینجا به خاک سپرده شده‌اند.
مزار متفاوت یک دیپلمات ارمنی عراقی، مقبره سربازان جان‌باخته در جنگ ظفار، قبر عجیب یک دختر خودکشی‌کرده در یک ماجرای عشقی، مزار «لئون پالانچیان» پیمانکار جاده هراز و… از دیگر قبرهای موردتوجه این قطعه است. کلیسای کوچکی با نام «مادور» نیز در اینجا بنا شده است که البته برای تشریفات مذهبی تدفین مورد استفاده بوده است. سنگ قبرهای این قطعه بسیار زیبا و دارای ارزش‌های هنری است.
قطعه ارتدوکس‌ها؛ بر مزارِ آنتوان‌خان و مارکف
در همان بدو ورود به بخش ارتدوکس‌های دولاب، یک آرامگاه جالب با معماری گرجی و به‌شکل کلیسا خودنمایی می‌کند. این آرامگاه مربوط به «مینادورا خوشتاریا»، همسر آکاکی خوشتاریا، تاجر گرجی، است که امتیاز استخراج نفت در شمال ایران را از دربار قاجار گرفته بود و در آنجا فعالیت می‌کرد. مشهورترین مدفونان در این قطعه «آنتوان سوروگین» عکاس و «نیکولای مارکف» معمار هستند که هر دو گرجی‌الاصل و روسی بودند و خدمات بسیاری را برای فرهنگ و هنر ایران انجام دادند.
آنتوان‌خان (لقبی که از مظفرالدین‌شاه گرفت) طی پنج دهه حضور در ایران، از دوره ناصرالدین‌شاه تا رضاشاه، عکاسی کرد و عکس‌های او سندی ارزشمند از سبک زندگی و فرهنگ ایرانیان در قرن سیزدهم است. مارکف نیز بناهای زیادی را در تهران طراحی کرد؛ ازجمله دبیرستان البرز، ساختمان پست، مدرسه ژاندارک، دانشسرای عالی، زندان قصر و… که همگی از بهترین آثار معماری ایران در نیمه اول قرن چهاردهم هستند.
در میانه‌های قبرستان نیز مقبره سرباز گمنام با یک صلیب و ستاره سرخ بر روی آن قرار دارد. شکل صلیب‌های این قطعه با دیگر بخش‌ها متفاوت و صلیب‌ها از نوع ارتدوکسی است. کلیسای کوچکی نیز در این بخش وجود دارد که برای مراسم تدفین مورد استفاده قرار می‌گیرد و گفته می‌شود دومین کلیسای بنا شده در تهران است.
شرایط بازدید
به‌جز دیدن و شنیدن حکایت‌های مربوط به افراد سرشناس مدفون در دولاب، سنگ مزارهای متفاوت و جالب در بخش‌های مختلف این گورستان نیز سوژه جالبی برای عکاسی است. هر کدام از این سنگ‌ها و نقش و نگارهای روی آن‌ها دارای تاریخچه و نشان‌دهنده موضوع خاصی است که مطابق آیین و مسلک فرد مدفون در آن مزار است.
این گورستان تحت مدیریت سفارت‌خانه‌های مربوط، مثل روسیه، لهستان و فرانسه و شورای خلیفه‌گری ارامنه است و بنابراین بازدید از اینجا نیازمند مجوز است. بازدید انفرادی از این گورستان سخت است، اما از طریق تورهای اختصاصی و عکاسی می‌توانید از اینجا بازدید کنید.
عکس ها فوق العاده