بیشاپور یکی از شهرهای باستانی ایران در بخش مرکزی کازرون، در استان فارس واقع شده است. این شهر تاریخی زمان ساسانیان بنا شده و شهری است که شاپور زیباتر از اَنتاکیه ساخته و به اسم خودِ شاپور ساسانی نامگذاری شده است.
این شهر دارای چهار دروازه به نام‌های شهر، هرمز، مهر، بهرام است که ما از دروازه شهر وارد بیشاپور می‌شویم. پس‌از بیشاپور، کازرون شکل می‌گیرد که با ساخته‌شدن آن، اهمیت شهر بیشاپور کاهش می‌یابد. شهر بیشاپور دارای حصارهای طبیعی و مصنوعی دفاعی بسیاری است. در این مقاله از نابرو با ما همراه باشید تا شما را با جاذبه‌های طبیعی و تاریخی بیشاپور یکی از دیدنی های شیراز بیشتر آشنا کنم.
حصارهای دفاعی بیشاپور
رودخانه شاپور که گونه‌ای از حصار دفاعی طبیعی به شمار می‌آید، متأسفانه در گذر زمان خشک شده است. کوه نیز مرز دفاع طبیعی است که روبه‌روی آن قلعه دختر و قلعه پسر قرار گرفته است. از سیستم‌های مصنوعی دفاعی می‌توان به دیوارهای مرتفع ایجاد‌شده به‌دست معماران اشاره کرد که پشت آن‌ها شهر بیشاپور قرار گرفته و این سیستم برای امنیت شهر دربرابر دشمنان بوده است؛ همچنین رودهایی مانند خندق با عمق بسیار زیاد ازجمله حصارهای مصنوعی دفاعی بودند که از عبور دشمنان جلوگیری می‌کرده‌اند.
روی دیوارها، قسمتی هلالی‌شکل به نام «پُشبند» می‌بینید که معمار به‌منظور قوی‌تر کردن سیستم دفاعی آن را ایجاد کرده است و در گذشته با گچ پوشیده شده بوده، اما اکنون اثری از آن باقی نمانده و نیز ارتفاع دیوارها سه‌چهار متر بوده که درحال‌حاضر به نصف رسیده است. در اصطلاح به این نوع معماری «بوم‌آورد» گفته می‌شود؛ یعنی از مصالح همان منطقه استفاده کرده‌اند.
بیشاپور دارای تالارها و ایوان‌های گوناگونی است که سرتاسر آن‌ها با موزاییک‌های زیبا و نقش‌های ماندگار در دلشان پوشیده شده‌اند که بخشی از آن در موزه لوور فرانسه قرار دارد.
در بدو ورود به منطقه بیشاپور، چندین دیوار سنگ‌چین به‌شکل خانه‌های کوچک به چشم می‌خورد و در سمتی دیگر، رودخانه منظره زیبایی را پدید آورده است.
قدم‌زنان به ساختمان موزه شهر نزدیک شوید. کنار آن، دو راهی به چشم می‌خورد که یکی از آن راه‌ها، شما را به‌سمت میدان شهر و کوشک‌ها هدایت می‌کند و دیگری به‌سمت مدرسه و معبد و تالار تشریفات و… .
مدرسه عضدی
مدرسه اولین بنایی است که در مسیر دوم به چشم می‌خورد و ساختمان جالب توجهی دارد. درِ کم‌ارتفاعی دارد که برای ورود به آن باید کمر خم کرد که این ساختار از باورهای قدیمی نشئت می‌گرفت.
این مدرسه را عضدالدوله دیلمی در دوران اسلامی ساخته و جزو قدیمی‌ترین مدارس است. در این مدرسه پایه ستونی از جنس سنگ مشاهده می‌کنید که اکنون به‌دلیل محافظت، گچ‌کاری شده اما روی پایه‌های قدیمی نام عضدالدوله حک شده است. در دوران اسلامی این مدرسه به کاروانسرا تبدیل شده که به آن رباط شیخ ابواسحاق می‌گفتند.
تالار موزاییک
با ورود به این تالار به محوطه بزرگی برمی‌خورید. علت نامگذاری آن، نقاشی‌های بسیار زیاد موزاییکی بوده که در این مکان یافت شده است. بیشتر نقش‌های آن سبک اروپایی دارد که هنر و رنگ و لعاب اثر، توجه ما را به خود جلب می‌کند.
برخی از این نقاشی‌های موزاییکی در موزه ملی ایران نیز نگهداری می‌شوند. در سردرِ آن مجسمه سر گاوی را مشاهده می‌کنیم که از معبد آناهیتا به این مکان انتقال یافته است. از داخل این تالار وارد مسیرهای کوچه‌مانندی می‌شویم که به تالار تشریفات منتهی می‌شوند.
تالار تشریفات بیشاپور
از سمت ایوان موزاییک به مکانی که در آن پادشاه حضور داشت، حرکت کنید. این تالار دارای ۱۶ ضلع به‌ارتفاع ۲۵ متر بوده و گنبدی بدون سقف در بالای آن تعبیه شده بوده است.
دلیل آن هم این است که در زمان ساسانیان آتش، مقدس به شمار می‌آمد و در اینجا آتش به‌صورت نمادین به‌منظور تطهیر و از بین بردن آلودگی‌ها شعله‌ور می‌شد و در مکان‌هایی دیگر ازجمله قلعه دختر و آتشکده دختر پرستش می‌شد.
اطراف تالار طاقچه‌هایی را می‌بینید که سردیس‌هایی برای زیبایی روی آن‌ها قرار می‌دادند. کمی که به‌سمت جلو قدم برمی‌دارید، دیوارهای گچی با رنگ‌هایی (اصل) بسیار دلنشین با طرح‌هایی خاص، ازجمله ورساچی (بِرندی که اکنون نیز وجود دارد) نظر شما را به خود جلب می‌کنند.
در اینجا چاه‌هایی را نیز می‌بینید که مربوط به دوران اسلامی است و مشابه آن را در ایوان موزاییک مشاهده کردید.
معبد آناهیتا در بیشاپور
از تالار تشریفات وارد معبد آناهیتا شوید که در دوران باستان نماد باروری و زایش و خدای آب‌های روی زمین بوده است. این معبد را به‌خاطر زیبایی باید گوشواره شهر بیشاپور نامید. اما متأسفانه اکنون بخش عمده‌ای از این معبد زیبا تخریب شده است.
معبد آناهیتا ۱۴ متر ارتفاع داشته که 8 متر آن بیرون (از بین رفته است) و 6 متر آن داخل زمین بوده است. آب رودخانه شاپور به‌وسیله لوله‌های سفالی وارد معبد می‌شد و تنها روحانیان و انسان‌های خاص می‌توانستند از آن بهره ببرند.
آن‌ها آب را نوازش و ستایش می‌کردند؛ چراکه آن را مقدس می‌پنداشتند و آلوده کردن آب را گناه می‌دانستند. این معبد سقف ندارد و دلیلش این است که هنگام بارندگی مقداری آب وارد حوض شود. چشم‌های خود را که به‌سمت بالای معبد معطوف کنید، مجسمه سر گاو را می‌بینید که قرینه آن را در ایوان موزاییک مشاهده کرده‌اید. گاو نماد معبد آناهیتا (خدای آب‌های روی زمین) بوده و معنای زایش و باروری را القا می‌کند.
بالای درها نمادهای هخامنشیان را می‌بینید؛ نمادهایی که در تخت جمشید نیز وجود دارند. ساسانیان اعتقاد داشتند که این مکان، دنباله دولت هخامنشیان بوده و از معماری هخامنشیان در بناها استفاده می‌کردند که در کاخ اردشیر یا در آتشکده فیروزآباد نیز این الگو و رویکرد را می‌توان دید.
نگهبان آب بیشاپور
اطراف معبد راهروهایی برای گذر آب تعبیه شده‌اند که زیبا و آرامش‌بخش‌اند و هنگامی که از پله‌های بالای معبد به‌سمت پایین قدم برمی‌دارید، احساس رهایی دل‌انگیزی به شما منتقل می‌شود. حوضچه‌های کوچکی پشت دیوارها وجود دارند که رعیت و افراد معمولی که اجازه ورود به معبد را نداشتند، در آنجا آب را ستایش می‌کردند.
کمی جلوتر محلی به نام نگهبان آب یا میراب را می‌بینید. این مکان را نگهبانان برای کنترل شدت سرعت آب تعبیه کرده‌اند. درگاهی نیز در آنجا وجود داشته که تنها نشانه‌هایی از آن باقی مانده است.
در آن قسمت تونل‌مانند سنگ‌هایی وجود دارند که به «مقسّم» معروف هستند. این سنگ‌ها آب را به آرام‌ترین حالت ممکن عبور می‌دادند و فشار آب را کاسته و آن را تقسیم می‌کردند و آب دورتادور معبد به‌آرامی برای ستایش حکم‌رانان جریان پیدا می‌کرد و از سمتی دیگر خارج می‌شد.
کانال‌هایی وجود دارند که دورتادور معبد را احاطه کرده‌اند و از یک سمت آن آب وارد می‌شد و پس‌از جریان یافتن در اطراف معبد از سمتی دیگر خارج می‌شد.
پیشنهاد می‌کنم پس‌از بازگشت از مسیر دوم، به‌سمت میدان شهر حرکت کنید که در گذشته خانه‌های فراوانی در اطراف آن وجود داشته است.
سخن پایانی
شهر بیشاپور به‌صورت مستطیل‌شکل ساخته شده و وسعت زیادی دارد که درحال‌حاضر تمام آن منطقه حفاری نشده است؛ پس نقاط کشف‌نشده بسیاری دارد. شهر تاریخی بیشاپور در 24 شهریورماه سال 1310 خورشیدی، در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.
