میدان نقش‌جهان اصفهان را می‌توان همانند یک محور مرکزی دانست که آثار تاریخی با شکوه و با عظمت زیادی را از دوران صفویه با خود همراه کرده است. یکی از این آثار تاریخی شگفت‌انگیز، عصارخانه شاهی است که می‌توان آن را نماد صنعت و مهندسی آن دوران نامید. بازسازی آن به صورت کاملا هنرمندانه انجام شده و شما هنگام بازدید، با مجسمه‌های در حال کار برخورد خواهید کرد که انگار فعالیت آن‌ها از گذشته تا زمان حال متوقف شده است.
البته این بنا در حضور سایر آثار تاریخی شاخص، تقریبا فراموش شده و تعداد بسیار کمی از گردشگران از وجود آن آگاهی دارند. کاربری فعلی آن به صورت موزه، اولین مرکز تخصصی مطالعات فرهنگ مردم در کشور و کافه است. در این گزارش نابرو، قصد دارم به معرفی این مکان شگفت‌انگیز در میدان نقش‌جهان که یکی از جذابترین دیدنی‌های اصفهان بشمار می‌آید، بپردازم.
درباره عصارخانه شاهی اصفهان
در سال 1021 هجری‌قمری و به دستور شاه‌عباس اول، عصارخانه شاهی اصفهان هم‌زمان با ساخت بازار قیصریه بنا شد. عصارخانه یعنی همان کارخانه روغن‌کشی و لغت آن نیز به معنی عصاره‌گیری از دانه‌های روغنی است. در قدیم، عصاری یکی از شغل‌های بسیار مهم بوده، زیرا روغن به‌دست آمده در روشنایی مکان‌های عمومی، مذهبی و خانه‌ها استفاده می‌شده است. از تقدس عصارخانه‌ها نزد مردم نیز، روایت‌هایی یاد می‌کنند.
براساس شواهد، عصاری در ایران باستان قدمت چند هزار ساله دارد. به‌عنوان مثال، در زمان داریوش، پادشاه هخامنشی، روغن کنجد از دسته کالاهای صادراتی به مصر بوده است. خشخاش، آفتابگردان، کرچک و برزک از جمله دیگر دانه‌های روغنی هستند که مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در حال حاضر، تنها چند عصارخانه در برخی شهرها، مانند اصفهان، باقی مانده و اکثرا تخریب شده‌اند. استخراج روغن نیز توسط ابزاری ساده صورت می‌گرفته و بر همین اساس می‌توان عصارخانه‌ها را به‌عنوان مکان‌های بسیار شگفت‌انگیز از نظر کاربرد معرفی کرد.
در گذشته، فضای اصلی با مساحت 1800 مترمربع و دارای پنج قسمت بوده است. پیشخوان (ورودی)، بارانداز (محل تخلیه و نگه‌داری دانه‌ها) و شترخوان (محل نگه‌داری شترها) در گذر زمان تخریب شده و امروز تنها گرم‌خانه و تیرخانه (محل روغن‌گیری) در مساحت 380 مترمربع برجای مانده است.
براساس موارد استفاده، عصارخانه‌ها دارای چند در ورودی بوده‌اند. از جمله این ورودی‌ها می‌توان به ورودی مخصوص خریداران، وارد کردن دانه‌ها و حیوانات، کارگران و همچنین به ورودی مهمانان ویژه مانند تجار و بازرگانان اشاره کرد.
طراحی و معماری آن نیز جالب توجه است. ارتفاع سقف‌ها در حدود 11 متر بوده که به خنک‌سازی محیط بسیار کمک کرده و از طرفی هم به‌علت وجود نورگیرهای بزرگ داخل آن‌ها، فضا را نیز روشن می‌نمایند. ساخت عصارخانه در اصفهان را می‌توان به اوج درایت حاکمان صفوی مرتبط دانست. چراکه هنگام ساخت مجموعه دولتخانه، به نیازهای اولیه آن نیز توجه شده است.
در واقع، می‌توان گفت با نزدیکی این بنا، سوخت موردنیاز چراغ‌ها به سرعت تامین می‌شده و حاکم می‌توانسته به‌صورت مستقیم بر روند فعالیت آن نظارت داشته باشد.
چگونگی روغن‌کشی
در ابتدا، دانه‌های روغنی تمیز شده و برخی از آن‌ها باید برشته شوند. طبقه بالای عصارخانه که نسبتا مساحت کمی دارد، به گرم‌خانه معروف بوده که این کار در آن‌جا انجام می‌گرفته است. در حال حاضر، روش انجام این کار به نحو زییایی توسط مجسمه زنان به نمایش گذاشته شده است. سپس، دانه‌های روغنی به زیر آسیاب‌سنگی ریخته شده تا خرد و به آرد تبدیل شوند.
حرکت آسیاب توسط حیواناتی مانند اسب یا شتر نر بوده و این تلاش نیز با مجسمه شتر و مرد کارگر موجود در کنار آسیاب‌سنگی تصویرسازی شده است. آرد به‌دست آمده را با آب مخلوط و به بخش تیرخانه که اصلی‌ترین بخش عصارخانه است، منتقل می‌کردند تا روغن‌گیری انجام شود.
در نهایت، روغن‌های حاصل شده، به خمرههای بزرگ منتقل و در انبار نگه‌داری می‌شدند. در حال حاضر، تعدادی از این خمرههای قدیمی روغن در محل انبار وجود دارند. هر قسمت عصارخانه، از تعداد زیادی سازه و ابزار تشکیل شده بوده که با همکاری یکدیگر، یک کارخانه کوچک را تشکیل داده بودند. انتخاب جنس سازه‌ها نیز با حساسیت خاصی انجام گرفته تا در گذر زمان دچار کم‌ترین مقدار فرسودگی و استهلاک شوند.
در دهه‌های گذشته، تغییراتی در عصارخانه انجام گرفت و موتور برقی جایگزین حیوان مخصوص چرخش آسیاب سنگی شد. سرانجام در سال 1349 به دلیل صنعتی شدن این حرفه و مقرون‌به‌صرفه نبودن، عصارخانه شاهی تعطیل شد. در سال 1379 سازمان نوسازی شهرداری اصفهان، آن‌را از مالک خریداری و پس از 2 سال مرمت آن را به‌عنوان موزه در معرض بازدید عموم قرار داد.
موزه عصارخانه
نشان جهانی ایکوم (کمیته ملی موزه‌های ایران)، در سال 2017 میلادی به موزه عصارخانه شاهی به عنوان برترین موزه کوچک کشور، اهدا شد. علت این امر را می‌توان به بازسازی تخصصی و فعالیت‌های مرتبط با تاریخ شفاهی مشاغل سنتی مرتبط دانست. در هنگام ورود، گویی زمان متوقف شده و شما در حال تماشای مردمان گذشته هستید که به کار خود مشغول هستند. تمامی ابزارها نیز همراه با نام، در هر گوشه از موزه جلب توجه می‌کنند. البته، در صورت تمایل یک نفر راهنما نیز به منظور توضیحات کامل، شما را همراهی خواهد کرد.
از سال 1395، در این مرکز طرح‌های مطالعاتی مربوط به آداب و رسوم مردم اصفهان و همچنین مشاغل سنتی انجام می‌شود. در واقع، عصارخانه شاهی اولین مرکز تخصصی مطالعات فرهنگ مردم در کشور است. بر اساس تحقیقات این مرکز، چندین فیلم مستند از مشاغل سنتی اصفهان نیز تولید شد. یک بخش از عصارخانه به برگزاری هفتگی برخی رویدادهای فرهنگی و کارگاه‌های تاریخ شفاهی اختصاص دارد که در آن صاحب‌نظران و علاقه‌مندان می‌توانند به بحث وتبادل اطلاعات بپردازند.
کافه عصار
در سال جاری، بخش کافه به عصارخانه شاهی اضافه شد. شاید نوشیدن یک فنجان چای یا قهوه پس از بازدید این مکان، جذابیت آن‌را دو چندان کند. چون زمان استراحت نیز می‌توان از فضای پیرامون لذت برد. منو شامل انواع نوشیدنی‌های سرد و گرم و چند میان‌وعده است. ولی به‌نظرم، در راستای تناسب شرایط کافه با فضای موجود باید اقداماتی انجام شود. زیرا با توجه به کاربری اصلی این اثر تاریخی، انتظارها بالاتر می‌رود.
سخن پایانی
موزه عصارخانه شاهی را باید به‌عنوان نماد یک صنعت تحول‌یافته و یادگاری از دوران صفویان معرفی کرد. زیرا هنرها و دیگر صنایع این دوره، همچنان رونق داشته و نام آن‌ها برای همه بسیار آشنا است. معرفی این بنا کنار سایر آثار مجموعه نقش‌جهان می‌تواند جلوه درخشان‌تری به عظمت دولتخانه صفوی دهد.
کم‌تر گردشگر یا حتی مردم عادی از وجود این عصارخانه خبر دارند. بعضی هم با بی‌تفاوتی از کنار آن گذر می‌کنند. زیرا این مکان در سایه شکوه سایر آثار شاخص گم شده و بنابراین به تبلیغ و معرفی بیشتر نیازمند است. اگر مشتاق به کسب اطلاعات در زمینه مشاغل سنتی نیز هستید، می‌توانید به کارشناسان حاضر در این مرکز مراجعه کنید. نکته آخر این‌که، کتاب عصارخانه شاهی از سوی این موزه به سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی چاپ شده و می‌توانید برای آشنایی بیشتر با این موزه و کارکرد عصارخانه‌ها آن را مطالعه کنید.
اطلاعات کامل عصارخانه
عصارخانه شاهی در اصفهان، میدان نقش‌جهان، بازار عطارها، ورودی سرای مخلص واقع شده است و ساعات بازدید آن از شنبه تا چهارشنبه از ساعت 30/9 تا 50/16 می‌باشد که در روزهای پنج‌شنبه یک ساعت زودتر تعطیل می‌شود.
برای تماس با مجموعه عصارخانه می‌توانید با شماره 03132247087 تماس بگیرید.
بهای بلیط ورودی آن هم مبلغ 4200 تومان می‌باشد.
شبکه‌های اجتماعی عصارخانه نیز به آدرس‌های @asarkhanee و @asarkhanehshahi می‌باشد.
