وقت آن شده که سفری به کوچه پس کوچه‌های شهر یزد داشته باشیم. هنگامی که در حال قدم زدن در کوچه‌های یزد هستید، می‌توانید از بام کافه و هتل‌ها، کل بافت تاریخی و قدیمی این شهر زیبا را بینید. در تماشای شهر، قطعا توجه شما به گنبد خشتی با نقوش طلایی و لاجوردی جلب می‌شود که آن را به نام زندان اسکندر یا مدرسه ضیاییه به شما معرفی می‌کنند. اگر اهل کشف رازها و حقیقت قصه‌ها هستید، این مقاله در نابرو درباره این جاذبه از دیدنی های یزد را از دست ندهید.
محله فهادان
به محله فهادان یزد بروید، در کوچه رختشویخانه، کوچه حمام نو، دری ساده و کوچک قرار دارد. هنگامی که وارد این بنا می‌شوید، صحن مستطیل شکل آن را می‌بینید که سه ایوان دارد. قسمت چشمگیر این بنا، گنبد قدیمی آن است. ضلع غربی که به شبستان معروف است، محرابی از جنس گچ و رواقی بزرگ دارد.
رواق به فضایی مسقف و ستون‌دار اطلاق می‌شود که حداقل یک طرف آن مسدود باشد. ضلع شمالی اتاق، زیر بادگیر است. احتمال می‌رود ایوان ضلع شرقی، در گذر زمان از بین رفته باشد. صحن دیگر که به صحن پایابی معروف است با 38 پله و عمق 8/2 متر، برای دسترسی به آب «قنات اله آباد» ساخته شده است. قدیمیترین بخش زندان اسکندر یزد، گنبد خشتی آن است که گوشه حیاط قرار دارد و مربوط به سده هفتم است. گنبد این بقعه حدود 18 متر ارتفاع و تزیینات زیبایی دارد که بخشی از آن، از بین رفته است.
معماری گنبد به شیوه آذری و مربوط به دوره حکومت ایلخانی است. داخل گنبد کتیبه‌هایی وجود داشته که اکنون اثر چندانی از آن‌ها باقی نمانده است ولی بیانگر اطلاعات مفیدی هستند. برای مثال این‌که، خط کتیبه‌ها کوفی است و شکل نگارش آن‌ها مانند آثار گنبد هشت مدرسه شاه کمالیه و بقعه فهادان است. هنگامی که وارد حیاط این بنا می‌شوید، متوجه چاهی بزرگ وسط حیاط می‌شوید. قطر این چاه دو متر است که به سردابی به عمق پنج متر، منتهی می‌شود.
کف سرداب حوضچه‌ای قرار دارد که به نظر می‌رسد از بقایای عمارت اولیه زندان بوده. دلیل وجود سرداب، فراهم کردن آب و استفاده از آن برای ساکنین مدرسه است. در ساخت این مدرسه از هیچ نوع کاشی استفاده نشده است و معماران دلیل استقامت این بنا را، خشتی بودن آن می‌دانند. بعد از انقلاب، گنبد آن توسط استاد آخوند خرمی با آجر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در تاریخ 23 اسفند ماه 1346 با شماره 770 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
بالاخره زندان یا مدرسه
هنگامی که از این بنا بازدید کنید، متوجه می‌شوید که این بنا شباهت چندانی به زندان ندارد. پس دلیل این‌که در بعضی منابع به عنوان زندان اسکندر از آن یاد شده چیست؟ حتی بیشتر مردم به این اسم این‌جا را می‌شناسند. ساخت این مدرسه در دو مرحله انجام شده: مرحله اول، ساخت گنبد قدیمی که هم‌زمان با حمله مغول برای آرامگاه بود و کاربری مدرسه نداشت. مرحله دوم، ساخت مدرسه کنار گنبد در حدود 100 سال بعد به همراه باز شدن درگاهی از مدرسه به گنبد.
علاوه بر مدرسه، کتابخانه‌ای برای استفاده طلاب، مکانی برای عبادت مجاور مدرسه و چندین خانه با بادگیر برای سکونت مدرسین، پشت مدرسه توسط ضیاالدین حسین رضی ساخته شد. نام دیگر این مدرسه، زندان اسکندر است. مورخان محلی یزد در تاریخ این گونه نوشته‌اند: اسکندر مقدونی سر راه خود به ری در مکان کنونی شهر یزد، زندانی ساخت که آن را «کثه» می‌گویند.
در دوران ساسانیان به فرمان یزدگرد اول، در این محل شهری بنا شد که نام آن را یزدان گرد نهادند. البته این داستان را هیچ منبع معتبری تایید نکرده است. پژوهشگران تاریخ یزد، «کثه» را نخستین بنای یزد پنداشتند و آن را زندان ذوالقرنین خواندند. یزد در زمان فرمانروایی آل‌مظفر، از نظر فرهنگی و ایجاد مراکز تعلیم و تربیت به اوج خود رسید. در هیچ جای ایران به اندازه این شهر دارالتعلیم وجود نداشته، به‌گونه‌ای که یزد را دارالعلم می‌نامند و مدرسه ضیائیه یکی از این مدارس است.
روایت دیگر می‌گوید در زمان حمله اسکندر به عنوان زندان کاربری داشته اما با گذشت زمان و افت‌وخیزهای تاریخ، زندان تبدیل به مکانی برای تحصیل علم و دانش شد. روایت منطقی‌تر این است که گروهی از تبعیدیان به دلیل ویژگی‌‌های جغرافیایی، دوردستی، سختی راه، دور بودن یزد از مراکز بزرگ و پر رفت و آمد موجب ساخت این زندان شده‌اند. روایتی دیگر وجود دارد که می‌گوید، زندان اسکندر یزد، بقایای یکی از خانه‌های خاندان رضی و گنبد باقی مانده از بقعه و قبور آن‌ها است. بیشتر کارشناسان کاربری زندان این بنا را رد کرده‌اند و معتقدند یا زندان وجود نداشته، یا در صورت وجود جدا از مکان مدرسه ساخته شده است.
پس از این‌که این بنا به ویرانه تبدیل شد،گودالی در یکی از قسمت‌های آن به وجود آمد که همگان آن را سیاه‌چال می‌پنداشتند و فرضیه زندان بودن این بنا، قوی‌تر شد. در پی مطالعات کارشناسان، مشخص شد که این فرورفتگی در اثر احداث شبکه آبرسانی در زیرزمین به وجود آمده و دلیلی بر زندان بودن این مکان نیست.
امروزه در این محل، موزه‌ای از کتیبه‌ها، سنگ قبرها و در قسمتی دیگر تخت‌هایی برای پذیرایی، مغازه‌های کوچک رنگی برای خرید صنایع دستی و سوغاتی وجود دارد. بازدید همه روزه جز ایام سوگواری و تعطیلات رسمی از هشت صبح تا هشت شب است. پیشنهاد می‌کنم زمان کافی برای گشتن بافت تاریخی یزد بگذارید. بافت تاریخی شهر یزد با مساحتی در حدود 800 هکتار را می‌توان گسترده‌ترین و اصولی‌ترین بافت تاریخی ایران دانست. مسیر رسیدن به زندان اسکندر یزد طولانی اما بسیار جذاب است. کوچه آشتی‌کنان، درهای چوبی با کلون‌های زیبا و بازی نور سوژه بسیار قشنگی برای عکاسی است.
