پایتخت‌ها همیشه شهرهایی مرفه، بزرگ، شلوغ و پرهیاهو نیستند که مهم‌ترین نشانه‌هایشان برتری فنی، جمعیتی و آلودگی هوایشان باشند. پایتخت‌هایی وجود دارند که در عین سادگی، کوچکی و پاکیزگی‌های آب‌وهوایی، این عنوان را یدک می‌کشند. طلاها هم همیشه رنگ زرد و درخشان و خشک‌بودنشان نشان از باارزش‌بودنشان نیست. هستند طلاهایی که به رنگی دیگرند، اما ناب‌اند. روستای افین روستایی در شهرستان زیرکوه خراسان جنوبی است که انبوه درختان زیبای زرشک، این طلای آب‌دار در آن، باعث شده است این روستا نام پایتخت زرشک جهان را به خود بگیرد.
یاقوت سرخ آب‌دار در اقتصاد مبتنی‌بر کشاورزی به‌حق نقشی فراتر از طلا ایفا می‌کند. باغات زرشک این روستا به‌طول تقریبی ۱۵ کیلومتر با تعداد بی‌شماری درخت کنار این روستا و در پایین‌دست جاده آسفالت واقع شده‌اند که هر رهگذری را در تحیر عظمت خود فرومی‌برند. با من و نابرو همراه شوید تا با این روستای باارزش و از دیدنی های خراسان جنوبی بیشتر آشنا شوید.
خواستگاه زرشک ایران
خراسان جنوبی خاستگاه دو مورد از مهم‌ترین و اقتصادی‌ترین خشکبارهای جهان، یعنی زرشک و زعفران است و روستای افین خاستگاه زرشک بی‌دانه است که در تولید زرشک به‌عنوان پایتخت این محصول محسوب می‌شود. درمورد زعفران هم اگر بخواهیم باتوجه‌به کیفیت آن نظر بدهیم، به‌حق باید خراسان جنوبی را پایتخت زعفران کشور بدانیم. اکنون همه‌جای ایران، زعفران را با نام قائنات، شهری در خراسان جنوبی می‌شناسند. تولید محصول زرشک، نیازمند شرایط اقلیمی خاصی است که این شرایط علی‌الظاهر فقط در بخشی از خراسان جنوبی (شهرستان زیرکوه، بخش زهان) مهیا است. در هیچ‌جای دیگری از ایران این محصول به عمل نمی‌آید. این منطقه ۹۷ درصد مزارع زرشک ایران و ۹۵ درصد تولید زرشک دنیا را در اختیار دارد.
روستای افین که در سال ۱۳۸۴ به‌عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری خراسان جنوبی انتخاب شده است، درمجموع ویژگی‌های مختلف اقلیمی، طبیعی و تاریخی ازجمله رودخانه دائمی (البته به‌خاطر خشک‌سالی‌های اخیر، آب آن به‌شدت کاهش پیدا کرده است)، ییلاقی‌بودن، محصولات کشاورزی خاص و بناهای تاریخی متعدد دارد که هر ماجراجوی طبیعتی را به‌سمت خودش می‌کشاند.
مسیریابی
این روستا در فاصله 45 کیلومتری از مرکز شهرستان زیرکوه قرار دارد. بعد از زلزله‌ای که در این منطقه در سال ۱۳۷۶ رخ داد، شهرکی در پایین‌دست روستا و در مکانی مسطح ساخته شد. در راه‌رفتن به آنجا، اول به شهرک برمی‌خورید. برای رفتن به روستا باید کمتر از یک کیلومتر به مسیر خود ادامه دهید و با عبور از پلی که بر رودخانه وجود دارد، وارد بافت قدیمی روستا شوید.
چرا افین؟
بنابر روایت یکی از جهانگردان نام قدیم روستای افین، «قرماسین» بوده و بعدا به افین تغییر پیدا کرده است. اما درمورد دلیل نام‌گذاری این روستا به افین هم روایت‌های جالبی وجود دارد که آن‌ها را با هم مرور می‌کنیم:
۱. می‌گویند افین از واژه تعفن به‌معنای بوی بد گرفته شده است. در داخل و اطراف رودخانه روستا که در گذشته پرآب‌تر و سرزنده‌تر از الان بود، نیزارهایی درهم‌تنیده وجود داشت که درون آن نیزارها حیوانات متعدد و جلبک که محلی‌ها به آن «لوش» می‌گویند، بوده است. راه عبوری که به روستاهای دیگر می‌رفته و نیز راه ورود به روستا از رودخانه می‌گذشته است که به‌خاطر وجود جلبک‌ها و نیز لاشه حیواناتی که در نیزار به دست یکدیگر شکار می‌شده‌اند، همیشه بوی تعفن در آن زیاد بوده است. رهگذران به همین دلیل این لقب را به آن دادند که به‌مرورزمان به افین تغییر پیدا کرده است.
2. روایت دوم اگرچه جذاب‌تر است، اما بیشتر به افسانه شبیه است و محلی‌ها به آن معتقدند. در گذشته، در رودخانه روستای افین مار افعی بزرگی وجود داشته است که گهگاه انسان‌ها و حیواناتی که قصد عبور از آن را داشتند، شکار می‌کرده است. تا اینکه اهالی برای دفع این خطر تصمیم می‌گیرند الاغی را بار آهک و به‌سمت رودخانه روانه کنند. مار افعی الاغ را با بارش می‌بلعد و به‌خاطر آهک‌هایی که خورده است، تشنه می‌شود و آب می‌نوشد. وقتی که آهک با آب ترکیب می‌شود، شروع به متصاعدکردن گاز می‌کند. در اثر این گازها، مار شروع به متورم‌شدن می‌کند و بدنش تا جایی باد می‌کند که می‌ترکد. به‌این‌ترتیب مردم از شر این مار خلاص می‌شوند. داستان مار افعی تا مدت‌ها بر سر زبان‌ها بوده است و به آنجا «ده افعی» می‌گفتند. تا اینکه به‌مرورزمان نام آن به افین تغییر پیدا می‌کند.
سفرنامه افین
همان‌طور که ذکر شد، افین روستایی متمدن و با قدمتی به‌بلندای تاریخ است که هنوز هم آثاری از این قدمت و شکوه گذشته در آن به چشم می‌خورد. آلفوس گابریل اروپایی در سفری که در سال ۱۹۳۳ به این منطقه داشته، از افین هم دیدن کرده است و درمورد آن چنین می‌نویسد: «افین درگذشته شهری بزرگ بوده است. ویرانه‌های شهر قدیم در برابر دروازه‌های دهکده فعلی قرار دارد و براساس نقل‌قول‌های محلی، شهر قدیمی قرماسین نام داشته است.
اینجا بنای زیبای یک مسجد که خشت‌هایی از آن هنوز پابرجا است، جلب نظر می‌کند. نهری که سه آسیاب را به کار می‌انداخت، با آبشارهای متعدد ازروی صخره‌های سفید و صورتی‌رنگ سرازیر شده است. اسکندر کبیر نیز هنگام بردن قوای خود به هرات، از افین گذشته و ازطریق شاخن به طبس‌خانه و فراه، راه خود را ادامه داده است.» شاید خواندن همین مطلب در سفرنامه او، یکی از دلایلی است که برخلاف ایرانی‌ها که کمتر افین را می‌شناسند، هرساله گردشگرانی از اروپا به اینجا سفر می‌کنند.
جاذبه‌های تاریخی روستای افین
مسجد جامع
مکان‌های عبادی همیشه مشخص‌ترین بناهایی‌اند که مردمان با توجه و وسواس خاصی آن‌ها را بنا می‌کنند و سعی می‌کنند هر هنری که دارند در ساخت آن‌ها به کار ببرند. مسجد روستای افین هم از این قاعده مستثنا نیست. در اینجا به جلوه‌هایی از شکوه باقی‌مانده آن می‌پردازیم. تاریخ بنای این مسجد که یکی از زیباترین مساجد تاریخی خراسان جنوبی است، به دوره تیموری بازمی‌گردد و احتمالا روی بقایای مسجدی متعلق‌به دوره سلجوقی ساخته شده است.
اگر این قول درست باشد، یعنی اسلام در همان اوایل به چنین منطقه دورافتاده‌ای از پایتخت رسیده است. برای درک بهتر موضوع باید به این نقل‌قول از اصطخری در کتاب مسالک و ممالک اشاره کرد: در شهر شیراز که همیشه یکی از مراکز مهم کشوری بوده، تا میانه قرن چهارم هجری، دین اکثر مردم رزتشتی و مسیحیت بوده است و فقط عده‌ای انگشت‌شمار مسلمان بوده‌اند. این در حالی است که فارس (شیراز) در آن زمان دارالملک یا پایتخت بوده است.
شیوه معماری مسجد به‌سبک آذری است که سبک معماری آن دوره بوده است. مسجد تک‌ایوانی است و دارای دو مناره شش‌ضلعی است که ارتفاع آن‌ها ۱۵ متر بوده، اما اکنون ۱۲ متر از آن‌ها باقی مانده است. درون مناره‌ها، پله‌هایی دایره‌ای‌شکل وجود دارند که راه رسیدن به طبقه بالای مسجدند. در ایوان مسجد محرابی زیبا وجود دارد و در بالای آن، حدیثی از پیامبر درمورد نماز، با گچ‌بری نوشته شده است. در سمت راست محراب، منبری از جنس سنگ و گل قرار دارد که روی دیواره‌های پله‌هایش آیات و احادیث قرآنی و نقوش گل‌و‌گیاه کنده‌کاری شده که هم‌اکنون هم قابل‌مشاهده‌اند.
اطراف مسجد نیز ۱۵ رواق وجود داشته است. سقف مسجد که البته بعد از زلزله ۱۳۷۶ مقدار کمی از آن سالم مانده است، گچ‌بری‌های زیبایی دارد. دورتادور دیوار ایوان، آیات سوره «القلم» حکاکی شده است و پایین آن، بر کتیبه‌ای نام معمار یا مرمتگر مسجد نوشته شده است که ظاهرا استاد فخرالدین قاینی است. هم‌اکنون نیز معمارانی به‌همت سازمان میراث فرهنگی زیرکوه به مرمت بنا مشغول‌اند. به‌هرترتیب مجموع ویژگی‌های این مسجد کم‌نظیر در روستای افین باعث شده است تا این بنا با شماره ۲۱۸۲ در فهرست آثار ملی ثبت شود.
آسیاب آبی
روستای افین پیشتر پنج آسیاب داشته است. امروزه غیراز یکی از آن‌ها، از بقیه‌شان به‌جز خرابه‌هایی باقی نمانده است. آسیاب موردنظر که تقریبا سالم مانده، در ورودی روستا قرار دارد و بنایی است با معماری خاص که سنگ مهم‌ترین عنصر تشکیل‌دهنده آن است. داخل آسیاب دو اتاق با سقف گنبدی وجود دارند که محل نگهداری غلات بوده‌اند. خود آسیاب نیز از دو سنگ بزرگ و مسطح دایره‌ای شکل تشکیل شده است که روی هم قرار گرفته‌اند و سنگ پایینی کمی قطرش بیشتر است.
وسط هر دو سنگ، سوراخی وجود دارد که چوبی از وسط آن عبور کرده است و غلات را از همان سوراخ، بین دو سنگ می‌ریختند. با چرخیدن سنگ بالایی بر سنگ ثابت پایینی، کار آردکردن صورت می‌پذیرفته است. مطمئنا چرخاندن سنگی به آن بزرگی (با قطر ۱/۲۵ متر) کار آسانی نیست و باید گفت این کار به‌‍وسیله نیروی آب انجام می‌شده است. آب از بیرون با شدت بر پره‌های موجود در منبع آسیاب که حجمش حدود ۱۸۰۰۰ لیتر است، می‌ریخته و از وسط پره‌ها اهرمی به چوب وسط دو سنگ وصل بوده و سنگ بالایی را به حرکت درمی‌آورده و غله موردنظر در اثر حرکت سنگ‌ها آرد می‌شده است.
قلعه
وجود قلعه‌ها در اماکن قدیمی نشانگر دو موضوع است: یکی اینکه در آنجا حکومتی متمرکز وجود داشته است و دیگر اینکه در معرض خطر و هجوم از جانب دیگران بوده‌اند. درمورد روستای افین باتوجه‌به اینکه به نظر نمی‌رسد بروبیایی در قدیم داشته باشد که به تشکیل حکومتی در آن منجر شود، دلیل دوم، یعنی ساخت قلعه برای دفع خطر بیگانگان مقبول‌تر است. این قلعه دایره‌ای‌شکل است و دری از جنس سنگ با ضخامت ۱۰ سانتی‌متر و ارتفاع 5/1 متر دارد.
دو در خروجی برای استفاده در مواقع ضروری برای آن تعبیه شده است. داخل این قلعه، مدرسه و مسجدی مجزا هم وجود دارند. وجود این مراکز باتوجه‌به اینکه در داخل شهر مسجدی باعظمت وجود دارد، از این حکایت دارد که اهالی در مواقع اضطراری و آن زمان که در بیمولرز و محاصره بوده‌اند هم، از علم و دین غافل نبوده‌اند. سقف خانه‌هایی که در قلعه وجود دارند، با سرم و شاخه‌های گز در روی آن‌ها پوشیده شده‌اند و خانه‌هایی چندطبقه هم در آن وجود دارند.
مزار چهارگنبد: این زیارتگاه که وجه تسمیه آن وجود چهار گنبد کوچک در سقف آن است، آرامگاه عمروبن‌داوود از نوادگان قمر منیر بنی‌هاشم است و با فاصله کمی از مسجد جامع قرار دارد. اگر این‌همه دلیل شما را قانع نکرده است که به افین سفر کنید، گردشگری مذهبی را هم می‌توانید به علل سفرتان به افین بیفزایید. علاوه‌بر این‌ها، قلعه کوهی نیز در بلندی‌های افین وجود دارد. همه بناهای یادشده در بافت قدیمی روستا قرار دارند.
اقامت
مردمان مهربان افین یک اقامتگاه بوم‌گردی به‌نام زرشک‌کده که به سبک‌وسیاق سنتی ساخته شده است و وسایل قدیمی و باارزش داخل آن هم اکثرا اهدایی خودشان است، برایتان ساخته‌اند تا چند شبی که در این روستای باقدمت هستید، واقعا در دل تاریخ سپری کنید و لذت سادگی را بچشید.
