در کشورهای مختلف عبادتگاه‌ها می‌توانند جدا از نقش اصلی خود، از نظر معماری و تاریخ جذابیت زیادی داشته باشند. چراکه از دیرباز عبادتگاه‌ها ازجمله مکان‌های موردتوجه عموم مردم بوده و حکومت‌ها در هر دوره زمانی فرهنگ و هنر زمان خویش را در ساخت این بناها نشان می‌دادند. در کشور ما نیز پس از شکل‌گیری حکومت اسلامی مساجد بسیاری ساخته شد. برخی از آن‌ها مانند مسجد جامع یزد، مسجد کبود و مسجد نصیرالملک در سطح جهان شناخته شده‌اند و سالانه گردشگران زیادی را به‌خود جذب می‌کنند. برخی نیز مانند مسجد جامع قائن در آثار ملی به‌ثبت رسیده و تحت‌نظر میراث فرهنگی کشورمان هستند. بنابراین اهمیت بررسی و حفاظت از مسجدها با پیشینه تاریخی بالا در کشورمان مشهود است. در ادامه با نابرو همراه باشید تا مسجد جامع افین که یکی از جاهای دیدنی خراسان جنوبی است، را بررسی کنیم.
مسجد جامع افین
پیش از هرچیز روستای تاریخی و گردشگری افین در شهرستان زیرکوه و ۸۵ کیلومتری شرق قائن واقع شده است. این روستا اقلیم، فرهنگ و آثار تاریخی متعددی دارد که هریک به‌گونه‌ای موردتوجه صنعت توریسم قرار می‌گیرد.
مسجد جامع افین بنایی با معماری زیبا و به‌سبک آذری محسوب می‌شود که از دوران سلجوقی به‌یادگار مانده است. عده‌ای بر این باور هستند که اصل بنا به سده سوم تا چهارم هجری قمری تعلق دارد. در دوره‌های بعدی قسمت‌هایی به آن اضافه یا بخش‌هایی از آن مرمت و بازسازی شده‌اند.
ساختمان
امروزه بنای مسجد که در بخش میانی روستا واقع شده شامل ایوان اصلی، شبستان‌های غربی و شرقی، گنبدخانه، دیواره‌ها و گل‌دسته‌هایی است که اطراف تک ایوان قرار گرفته‌اند. قرارگیری دو شبستان دو طرف ایوان این مسجد، آن را به مسجد جامع قائن شبیه می‌کند. ایوان اصلی معماری دقیق و هنرمندانه‌ای دارد.
دورتادور آن کتیبه‌ای از سوره «نون و القلم» به‌خط ثلث نوشته شده و نام بانی و معمار مسجد، استاد فخرالدین قائنی بالای محراب مشهود است. ایوان اصلی در اثر زلزله سال ۱۳۶۷ تخریب شد؛ اما میراث فرهنگی آن را بازسازی و مرمت کرد.
گنبد و گل‌دسته
دو جبهه شرقی و غربی بنا، دو مناره یا گل‌دسته با نقوش زیبای گچی و حاشیه‌ای آجری با نقش چلیپا قرار دارد که تا ارتفاع پنج متری به‌شکل شش‌ضلعی ادامه پیدا می‌کند.
در گذشته طول گل‌دسته‌ها به ۱۵ متر می‌رسید؛ اما اکنون ۱۲ متر از آن باقی‌مانده است. میان گل‌دسته‌ها پلکانی وجود دارد که از طریق آن می‌توان به بخش‌های بالایی مسجد رفت. گنبد اصلی مسجد یک پوسته بوده و جنسی آجری دارد.
منبر و محراب
منبر مسجد سازه‌ای آجری همراه با تزئینات ظریف است که انتهای ایوان و کنار محراب دیده می‌شود. از تزیینات آن می‌توان به گچ‌بری‌های زیبای آیات قرآنی، انواع گره‌سازی و گل و بوته اسلیمی اشاره کرد. محراب نیز تزیینات گچی زیبایی دارد. بالای آن نقوش اسلیمی چشم را نوازش می‌دهد. ختایی با اسم جلاله الله و قسمت میانی با حدیثی از پیامبر اکرم (ص) با این مضمون نوشته شده است:
“الصلوه عماد الدین و من اقام اقام الدین و من ترکها هدم الدین”
۱۵ رواق اطراف صحن وجود دارد و روشن است که محل عبادت زنان و مردان جدا بود.
مراسم‌ها
در گذشته و در سال‌های خشکسالی در این مسجد مراسمی برای طلب باران برپا و ضمن این مراسم نذوراتی مانند آش پخش می‌شد. مردم روستا آش را با مواد جمع‌آوری‌شده از خانه‌های روستایی می‌پختند و پخش می‌کردند. آن‌ها چند روز قبل از مراسم به خانه‌ها می‌رفتند و ملزومات لازم برای پخت آش را از مردم تحویل می‌گرفتند.
جدای مراسم‌هایی که زمان‌های خاص برگزار می‌شد، هرساله این مسجد میزبان مراسم‌های دیگری در زمان‌های مختلف بود؛ مانند اعیاد و عزاداری‌ها. امروزه نیز دسته عزاداری افین هرسال در ایام محرم در این مسجد برای عزاداری توقف کرده و سپس به مزار شریف می‌رود.
ضرورت مرمت و بازسازی
با توجه به معماری هنرمندانه و قدمت زیاد مسجد جامع افین، می‌توان به اهمیت آن پی برد. متاسفانه با وجود این‌که این اثر ثبت ملی شده، در سال‌های گذشته مرمت محدودی برای آن انجام داده‌اند. چنانکه امروز اثر فرسایش توسط باران‌های گذشته در آن مشهود است.
سخن آخر
خراسان جنوبی با اقلیم خشک و بیابانی، قلعه‌ها و روستاهای قدیمی، چشمه‌های آب گرم و آب سرد، باغ‌ها، مراتع و عرصه‌های بیابانی مجموعه‌ای از زیبایی‌های طبیعی و تاریخی را در معرض دید گردشگران قرار می‌دهد.
همچنین بیش از 2000 اثر تاکنون در این استان شناسایی و بیش از 800 مورد آن در فهرست آثار ملی جای گرفته است. اگر قصد سفر به خراسان جنوبی را دارید و به دیدن آثار تاریخی و معماری گذشتگان علاقه‌مند هستید، روستای و مسجد جامع افین می‌تواند مقصد مناسبی برای شما باشد.
مکانی فوق العاده فاخر و زیبایی است اما گویا رسیدگی چندانی به آن نشده است.
امیدوارم امور مرمت و رسیدگی به آن زودتر حاصل شود.