شهر سوخته زابل به عنوان اولین شهر تشکیل شده جهانی شناخته می‌شود و در سیستان و بلوچستان قرار دارد. شهر سوخته زابل، شهری متمدن، پیشرفته و صنعتی بوده که حکایت از علم و فرهنگ دیرینه مردم آن دارد. مردمی که با هوشمندی‌شان نام این شهر را به شهرتی جهانی رساندند. شهر سوخته زابل با تاریخی که از خود به جا گذاشته کاوشگران را از سراسر جهان جذب کرده است.
تاریخچه شهر سوخته زابل
شهر سوخته زابل در سال ۱۳۹۳ مطابق با سال ۲۰۱۴ میلادی، طی نشست سی‌وهشتم، به عنوان میراث جهانی و هفدهمین اثر تاریخی ایران، در یونسکو ثبت شد و در سال ۱۳۸۵ به ثبت ملی رسید.
این شهر پیشرفته صلح‌طلب قدمتی ۵۰۰۰ ساله دارد که دوران بنای آن با دوره برنز و تمدن جیرفت هم‌زمان است. شهر سوخته زابل در زمان حکومت قاجار توسط کلنل بیت و سراورلاشتین، از باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی مارتیسوتوزی در مدت ۱۱ سال مورد کاوش قرار گرفت.
پس از آن کاوش را سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان به عهده گرفت. تغییر مسیر رودخانه هیرمند و مورد حمله قرارگرفتن آن توسط همسایه‌های مهاجم، تمدن را دچار افول کرد.
این شهر وابسته به صنعت بوده و دارای کوره‌های بسیاری بود که به دلیل فعالیت آنها خاکسترهای زیادی در اطرافش تلنبار می‌شده است. برخلاف تصور عموم که به دلیل آتش سوزی این نام را بر روی شهر گذاشته‌اند، این نامگذاری از روی خاکسترهای تلنبار شده اطراف بوده است.
اولین بار کلنل بیت از نظامیان بریتانیایی با دیدن خاکسترهای این شهر در مکتوباتش، از آن به عنوان شهر سوخته یاد کرده است. کاوش‌ها در این شهر از آثار باقیمانده آن نشان‌دهنده شهری با تشکیلات منظم، دارای سیستم آبرسانی و تخلیه فاضلاب توسط لوله‌های سفالی است.
شهر سوخته زابل با ارتفاع ۱۸ متری از سطح زمین، بر روی تپه‌ها تشکیل شده که دارای پنج بخش متصل شامل بخش مرکزی، بخش مسکونی در قسمت شمالی، گورستان‌ها و بناهای یادمانی و همچنین منطقه صنعتی بوده است.
درباره گورستان شهر سوخته زابل در جنوب و غرب این منطقه باید گفت که با توجه به حفاری‌هایی در سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۳ ، تاکنون ۳۱۰ گور برای دفن مردگان کشف شده است. اهالی این شهر، برای دفن مردگان از کفن، پارچه‌هایی به عنوان روانداز و یا زیرانداز، کف گورهای فرش شده و قرار دادن مرده با لباس استفاده می‌کردند. این قبر کردن مردگان با پارچه کفنی در درون قبر بوده و یا با فرش کردن قبرها و بعد قرار دادن اجساد و همچنین انداختن پارچه در کف قبر که بعد از گذاشتن مرده درون آن نیز پارچه‌ای روی جسدش می‌انداختند. در درون قبرها اشیایی از جنس چوب، سنگ، پارچه و یا سفال کشف شده است که به عنوان هدیه در قبور قرار داده شده بودند.
برخی بررسی‌ها نیز حاکی از آن است که امپراطوری موهنجودارو و هاراپا توسط این مردم شکل گرفته بود. ظروف سفالی کشف شده که شباهت بسیاری با ظروف دره پنجاب دارد بر صدق این بررسی‌ها تاکید می‌کند. نقوش کشیده شده بر روی این سفال‌ها به شکل خورشید مربوط به پرستش این آفریده در آن زمان، توسط مردم این تمدن بوده است.
شهر سوخته زابل کجاست
شهر سوخته زابل با ۲۸۰ هکتار از لحاظ موقعیت قرارگیری، واقع در جنوب شرقی ایران، استان سیستان و بلوچستان، در حاشیه جاده زابل به زاهدان، در ۵۶ کیلومتری جنوبغربی زابل، در ساحل رودخانه هیرمند و هارون است.
مشاغل اهالی شهر سوخته زابل
این اهالی با استفاده از هوش و ذکاوت و دستانی هنرمند شغل‌هایی را برای خود اختیار کرده بودند و با تجارت از آن، سود حاصل می‌کردند. با ساختن تورهای ماهیگیری به صید ماهی مشغول می‌شدند و علاوه بر رفع نیاز تغذیه خود با فروش ماهیان صید شده به تجارت و درآمدزایی مشغول می‌شدند. معرق کاری، نساجی، زرگری، کوزه‌گری، حصیربافی، سنگ تراشی و ساخت جواهر و زیورآلات از جمله تجارت‌های دیگری بودند که مردم به آن مشغول می‌شده‌اند. آنها برای انجام این فعالی‌تهای هنری و صنعتی و همچنین برای گرم کردن خانه‌هایشان، درختان اطراف نهر را قطع می‌کردند و به عنوان سوخت استفاده می‌کردند.
تغذیه مردم شهر سوخته زابل
این اهالی برای تغذیه و خورد و خوراک، علاوه بر دام‌ها از ماهی‌ها، پرندگان و خرچنگ‌ها استفاده می‌کردند. دانه‌های گندم، جو، شاهدانه و همچنین تخم خربزه و انگورهای کشف شده نیز از دیگر خوراک مورد استفاده اهالی شهر سوخته زابل بود.
گونه‌های جانوری
به دلیل وجود دریاچه و رودخانه، حیوانات آبزی در این منطقه اعم از ماهی و خرچنگ یافت می‌شده است. علاوه بر این حیوانات استخوان‌های بز، غزال، گوسفند یافت شده که نشان از گونه جانوری دیگر در این منطقه بوده است. در بین این حیوانات مرغ‌های آبی، از جمله قرقاول، مرغابی و غاز بودند که برای رفع نیازهای اهالی از آنها نیز استفاده می‌شد.
پوشش گیاهی و آب و هوای منطقه در ۵۰۰۰ سال پیش
این شهر دارای پوشش سبز، همراه با گیاهان متنوع و درختانی همچون بیدمجنون افرا و سپیدار در کنار دریاچه و رودخانه هامون و هیرمند پر از آب بودند و نیاز مردم شهر را تامین می‌کردند. همچنین در کنار این دو منبع آبی نهرها و آبراه‌هایی وجود داشت که به رفع بهتر این نیاز کمک می‌کرد. این آب‌ها در مرور زمان به دلایلی از جمله برداشت بی‌رویه و بی‌حساب و کتاب خاک افغانستان دچار خشکی شدند. این منطقه در گذشته دارای آب و هوایی گرم بود که وجود این منابع آبی تا حدودی گرمای هوا را جبران می‌کرد.
پوشش گیاهی در زمان فعلی
با گذشت زمان و خشک شدن رودخانه‌ها و چشمه‌های منطقه، خاک این شهر خشک شده و تبدیل به بیابانی همراه با درختان گز شده‌است.
همه شگفتی‌های شهر سوخته زابل
چشم مصنوعی
این چشم مصنوعی که قدمت آن به ۴۸۰۰ سال پیش برمی‌گردد، از مفتول‌هایی از جنس طلا و قیر به همراه چربی حیوانی ساخته شده بود. این چشم مصنوعی، متعلق به زنی بود که بر روی چشم چپش، توسط سوراخ‌های اطراف آن نگهداری می‌شد. با توجه به کاوش‌ها در ارتباط با مشخصات و آناتومی بدن و حتی نوع پوشش اهالی این اطلاعات بدست آمده است. با ساخت مجسمه‌ای از این زن تنومند نوع پوشش و ویژگی‌های ظاهریشان برای عموم آشکارسازی و قابل فهم و شناخت‌تر شد. در درون قبر این زن قابی چرمی نیز کشف شد که جای نگهداری چشم مصنوعی بود. این مجسمه به همراه چشم مصنوعی در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
تخته نرد
این شگفتی کشف شده، قدیمی‌ترین تخته نرد جهان است که از جنس چوب آبنوس به شکل مستطیل، دارای طرح ماری است که بیست بار دور خودش چرخیده و دمش درون دهانش قرار گرفته است. این بازی دارای ۲۰ خانه و ۶۰ عدد مهره از جنس سنگ‌های لاجوردی و فیروزهای و عقیق بود. این تخته حتی قدیمی‌تر از تخته نرد کشف شده در گورستان سلطنتی اور، در بین‌النهرین است.
جراحی مغز
پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی، مغز یک دختربچه ۱۲ یا ۱۳ ساله را با برداشتن بخشی از آن جراحی کردند. این عمل از شگفتی‌های بی‌نظیر دیگر این مردم در آن زمان است که نشان از حد اعلای علم آنان می‌دهد.
اولین انیمیشن ساخته شده در جهان
نقش یک بز و یک درخت بر روی یک جام، که در پنج حرکت بز به سمت درخت رفته و از برگ آن تغذیه می‌کند، به عنوان نخستین انیمیشن جهانی طراحی شده، شناخته می‌شود.
از این جام ۱۰ سانتیمتری برای نوشیدن استفاده می‌کردند. قدمت این جام به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد حضرت عیسی(ع)، تخمین زده شده است.
کشفیات شهر سوخته زابل
ظروف سفالی
ظرف‌های سفالی بسیاری در این شهر کشف شده که قدمت آن به هزاره سوم پیش از میلاد برمی‌گردد. این ظروف یافته شده، در موزه ایران باستان، در تهران نگهداری می‌شوند.
زیورآلات و جواهرات
زیورآلات و جواهرات کشف شده در این شهر نمونه‌های جالبی از هنر این مردم را نشان می‌دهند. این جواهرات از جنس لاجورد، طلا یا فیروزه بودند. صفحات طلا که با قطرهای نازک به شکل استوانه لوله شده تهیه می‌شدند با ترکیب‌شان با فیروزه و لاجورد، زیبایی خاصی را در این جواهرات پدید می‌آوردند.
لوح نوشته
این لوح نوشته متعلق به دوره عیلامی، همراه با اثر مهرها، به اقتصادی بودن شهر اشاره دارد که با استفاده از راه زمینی و دریای کناب خلیج فارس با مردم ساکن رود دجله و فرات، ترکمنستان و دره پنجاب تجارت می‌کردند.
پیکان سنگی
هزاران پیکان سنگی در این شهر یافت شده که اهالی آن برای شکار پرندگان، از آن استفاده می‌کردند.
خط‌کش
این خط‌کش ۱۰ سانتیمتری که با دقت فراوان هر نیم میلیمتری آن مشخص شده است، نشان از علم ریاضیات در آن دیار دارد.
قلاب‌های ماهیگیری برای صیدکردن ماهی، انواع پارچه‌ها از ۱۲ نوع و حصیرهای بافته شده از نیزارهای باتلاق از دیگر کشفیاتی است که بیانگر نبوغ مردم این تمدن است.
سفال با امضای سفالگر،کوره‌های ذوب فلزات، چکش، سوزن، دکمه، گلسر، کفش، کمربند و… از دیگر اشیای کشف شده این شهر هستند.
دسترسی به شهر سوخته زابل
برای رسیدن به این شهر با اتومبیل شخصی به حاشیه جاده زابل-زاهدان بروید و از آن دیدن کنید.
اقامت در شهر سوخته زابل
برای اقامت به هتل شهرهای اطراف از جمله هتل‌های شهر زابل مراجعه کنید.
توصیه‌ای برای دیدار از شهر سوخته زابل
با توجه به گرمای هوا با به همراه داشتن آب آشامیدنی صبح‌ها و غروب‌ها که کمی هوا خنک‌تر است، از این مکان دیدن کنید.
تمدن‌های اطراف شهر سوخته زابل
کاوش‌ها در اطراف از وجود تمدن‌هایی در تپه یحیی، تل ابلیس، بم و شهداد که دارای تمدن‌های پیشرفت‌های هستند، خبر می‌دهند که می‌توانید در بازدید از این شهر از این تمدن‌ها نیز دیدن کنید. با انتخاب این شهر، با مردمی از تبار ایران آشنا شده‌اید که با همت و درایت‌شان امروزه نام شهرشان را جهانی و مشهور کرده‌اند.
بازدید از این شهر را به آشنایانتان پیشنهاد بدهید تا آنها نیز با دیدن این منطقه جالب و دارای شگفتی و تمدنی بی‌نظیر، خاطره شیرینی را برای خود در این شهر باستانی رقم بزنند.
