آرامگاه شاه نعمت الله ولی را می‌توان به جرات آیینه‌ای برای دیدن ویژگی و زیبائی‌های هنرهای اصیل ایرانی مانند معماری، کاشی کاری، نقاشی و گچبری دریک دوره چندصد ساله از زمان تیموریان تا کنون قلمداد کرد.
هنگامی که شمال استان کرمان را برای گردش انتخاب می‌کنید ماهان در صدر شهرهای هدف گردشگری شما قرار خواهد گرفت زیرا دو اثر تاریخی با آوازه جهانی در این شهر قرار دارند که شما را برای دیدن‌شان به سوی خویش می‌کشانند. این دو اثر باغ شاهزاده و آرامگاه شاه نعمت الله ولی هستند که هرکدام به تنهایی برای پرآوازه کردن نام یک شهر کافی‌اند.
تاریخچه آرامگاه شاه نعمت الله ولی
جالب است بدانیم که عده‌ای نام ماهان را برگرفته از نام اقوام “ماگان” می‌دانند که نام آنها در کتیبه‌های سومری آمده است که اقوام تشکیل دهنده تمدن کرمان بودند و آثار باقیمانده ازتمدن آنها دردشت ماهان کشف شده است. ولی در تاریخ کرمان آمده است که نام شهر ماهان برگرفته نام “آذرماهان” است که از سرداران بزرگ” انوشیروان بود” و توسط وی برای حکمرانی کرمان و سیستان و بلوچستان فرستاده شد. سنگ بنای شهر ماهان را گذاشته است.
معماری شاه نعمت الله ولی
آرامگاه شاه نعمت الله ولی را می‌توان به جرات آیینه‌ای برای دیدن ویژگی وزیبائی‌های هنرهای اصیل ایرانی مانند معماری، کاشیکاری، نقاشی و گچبری دریک دوره چندصد ساله از زمان تیموریان تا کنون قلمداد کرد.
زیرا پس از آنکه احمد شاه دکنی در سال ۸۴۰ هجری قمری هزینه ساختن بنایی را درخور مزار شاه نعمت الله ولی که در باغی در میان شهر ماهان در آن زمان قرار داشت فرستاد و با آن بارگاهی هشت ضلعی بر روی مزار این عارف ساخته شد؛ دیگرِ پادشاهان ایرانی نیز به توسعه این بنا پرداخته و به سهم خود آنرا گسترش دادند.
دراین میان گاهی جنبه هنری و خوش ذوقی خاص هنرمندان ایرانی بر دیگر موارد می‌چربیده وگاهی هم فقط به یک مرمت و گچکاری ساده بسنده می‌کرده‌اند.
به گونه‌ای که در تعمیرات اخیر، اشعار زیبایی با خطی خوش کشف شده است که در روزگار قاجار روی آنها را گچ مالیده بودند و چند سال قبل هنگام مرمت این بنا آشکار و ترمیم شدند. ما در این نوشتار سعی خواهیم کرد نگاهی متفاوت به این‌مجموعه داشته باشیم و به بیان گوشه‌ای از معماری و هنرهای به کار رفته در ساخت این بنا بپردازیم.
بلندترین مناره‌های تاریخی ایران
هنگامی که سواد شهر ماهان پدیدار می‌شود، در کنار طبیعتی زیبا و قشنگ که این باغشهر زیبا را در برگرفته، یکی از اولین چیزی که به چشم می‌خورد گلدسته‌های بلندی است. گلدسته‌هایی که ۴۲ متر ارتفاع داشته و معرف آرامگاه شاه نعمت الله ولی هستند.
اگر از سمت شهرهای شمالی و غربی کشور عزیزمان و با خودرو شخصی مسافرت می‌کنید و مسیرتان از سمت شهر جوپار یا محور گردشگری هفت باغ است یا از سمت استان‌های شرقی و جنوب شرقی کشورمان به ماهان می‌آیید همین که چشمتان به این گلدسته‌ها افتاد توقف کرده و از آنها عکس بگیرید. زیرا دیدن دوباره آنها به شما یادآوری می‌کند شما در زمره کسانی هستید که بلندترین مناره‌های تاریخی ایران را دیده‌اند.
دور تا دور این گلدسته‌ها با کاشی‌های زیبا و نقش دار فیروزه‌ای تزیین شده و نمایی زیبا و با ابهت به این مجموعه بخشیده است. این دو مناره بلند به مناره‌های “محمد شاهی” مشهور هستند و در دوره قاجاریه و زمان محمد شاه قاجار در صحنی که به صحن محمد شاهی شهرت دارد ساخته شده‌اند.
بر روی این گلدسته‌ها و به خط زیبا عبارات الله، الله اکبر، لا اله الا الله، محمد، علی درج شده است. در سر در حسینیه که این مناره‌ها در آن قرار گرفته‌اند کتیبه‌ای هلالی شکل نصب شده است. می‌توان تسبیحات اربعه را روی آنها به خط کوفی خواند. دور تا دور این صحن که به حسینیه هم مشهور است شعر حافظ با مطلع روضه “خلدبرین خلوت درویشان است” بر روی کاشی‌هایی خوشرنگ نقش بسته است.
نوشته‌های تاریخی بر آرامگاه شاه نعمت الله ولی
برسر در شرقی این صحن آیه‌ای از سوره مبارکه اعراف “ان الارض یرثها عبادی الصالحون” جان راجلا می‌دهد و در دو طرف این آیه نوشته “ابا عبدالله الحسین” است که چشم را می‌نوازد.
همچنین بالای سردر محمد شاهی آیه “حسبنالله و نعم الوکیل نعم المولی و نعم انصیر” به زیبایی نوشته شده است. کمی پایین‌تر بیتی در مدح پیامبر اسلام را می‌توان دید که اینگونه است:
شاهنشه انبیا محمد
ماه افسر و افتاب مسند
در بخشی از دیوار این بنا شناسنامه ساخت این صحن به خط کوفی بنایی نوشته شده است که از آن در میابیم که این صحن در دوره زمامداری ناصر الدین شاه و حکمرانی ناصر الدوله سلطان‌حمید میرزا فرمان فرما و با عمل استاد رضا کرمانی به اتمام رسیده است.
برای لذت بردن بیشتر از این مناره‌های با عظمت با پلکانی مدور می‌توان به بالای آنها رسید و از آنجا تمام شهر و اطراف آن را پائید. جالب است بدانید که این مناره‌ها در زمان مشروطیت سنگر گروهی شده بود که به مجاهدین مشهور بودند.
در کتاب روزگاری که گذشت نوشته عبدالحسین صنعتی زاده چنین آمده است که در ماهان مناره‌های مزارشاه نعمت الله را سنگر کرده بودند. دولتیان و توپچیان ناچارشدند مناره‌ها را به توپ ببندند.
نام کسی که توانسته بود یکی از مناره‌ها را هدف گرفته موجب هراس مجاهدین شده بود رمضان بیک بوده است که رنگی سیاه و‌دهانی گشاد داشت. البته دومناره کوچکتر نیز در این بنا وجود دارد که در صحن‌مشهور به اتابکی قرار دارند. برای ورود به این مجموعه دو در ورودی اصلی وجود دارد و اخیرا نیز دو در کوچک از طرفین به راه‌های ورودی افزوده شده است.
یکی از درها که گویا در اصلی بوده و قدیم از آن وارد مزار می‌شدند از سمت شرق و درمقابل باغ متولی باشی قرار دارد که با گذشتن از آن ابتدا به صحن محمد شاهی وارد می‌شوید وبه تازگی بنا بر بازگشایی آن‌گذاشته شده است.
بعد از گذر از این صحن به رواق دارالحفاظ یا شاه عباسی وارد خواهید شود کتیبه ورودی بالای درب این زواق نیز بسیار زیباست و باخط ثلث سفید بر کاشی معرق با زمینه سیاه و آبی نام سازنده و تاریخ ساخت ان نوشته شده است.
دوستداران خط و نقاشی و کاشیکاری در دور درگاه ورودی به مزار می‌توانند ابیاتی از شعر‌های شاه نعمت الله را با خط نستعلیق عالی ببینند که مصرع اول هربیت به خط فیروزه‌ای بر زمینه لاجوردی ومصرع دوم به خط فیروزه‌ای بر زمینه مشکی با آب طلا در ترنجی به اندازه چهل در پانزده سانتیمترکارشده است.
همچنین دورتا دوراین رواق را سوره الفتح را در یک کتیبه گچبری باخط ثلث عالی در زمینه اسلیمی و گل و بته فرا گرفته است.
از مزار بیگتاش خان افشار و پدرش ولی خان دیدن کنید
مزار بیگتاش خان افشار و پدرش ولی خان از حاکمان زمانشاه عباس صفوی نیز در این رواق آرام گرفته اند. بیگتاش خان برای جنگ با شاه عباس صفوی عازم شیراز شد ولی در یزد به دست حاکم یزد کشته شد. وقتی سر وی را به نزد شاه عباس بردند “ولی خان” پدر او نیز در آنجا بود.
شاه عباس از ولی خان می‌پرسد: میدانی این سر کیست؟؟ ولی خان‌پاسخ می‌دهد؛ آری سرورم این سر فرزند من است ولی سزای کسی بر ولی نعمت خودش گردن کشی کند همین است. سپس از جای بلند می‌شود. دو لگد هم به سر بریده پسرش می‌زند.
با این سیاست هم جان خود و طایفه‌اش را نجات می‌دهد و هم مجددا به حکمرانی کرمان منصوب می‌شود. اما بعد از دو سال از غصه مرگ پسر دق می‌کند و جان می‌سپارد. او در کنار پسرش به خاک سپرده می‌شود. دیگر نوشته‌هایی نیز در این رواق وجود دارد که در این مقاله مختصر نمی‌گنجند.
اولین خانقاه شاه نعمت الله ولی
در گوشه این رواق اولین خانقاه شاه نعمت الله که اتاقی کوچک است قرار دارد. روی دیوارهای داخلی آن با رنگ طبیعی اشعاری از شاه ولی نوشته شده است ولی نیمی از اشعار به واسطه ورود آب سیل در سال‌های ابتدایی قرن ۱۳۰۰پاک شده‌اند.
همچنین در این صحن یک در بزگ چوبی نیز نصب است که نقش مردی سوار برشیر در حالی که ماری به جای تازیانه در دست دارد بر روی آن حک شده که بعضی آن را به شیخ علی بابا مدفون در روستای سه کنج و بعضی به شیخ خرقانی نسبت داده‌اند.
در کوچک دیگری از سمت چایخانه مجموعه و مشرف به خیابان ولی عصر و سومین ورودی هم دری کوچک است که در میدان وحدت و در جنوب مجموعه قرار دارد. اما اکنون ورودی اصلی این مجموعه در خیابان امام خمینی قرار دارد.
سر در آن با کاشی‌هایی زیبا تزیین شده است. متن روی سر در آیه یکصد و سوم سوره آل عمران و در پایین شهادتین و اسماء‌الله مانند یا حبیب و یا حفیظ حک شده و در کتیبه پایین صلوات چهارده معصوم به همراه یک بیت شعر نوشته شده است.
بعد از گذشتن ازاین در و پایین رفتن از چند پله با نگاهی به قسمت داخلی سر در و در طرف شرقی آن می‌توانیم چند بیت شعر بخوانیم که در وصف مزار سروده شده است و در بالای در شهادتین و ستون‌هایی مزین به نامهای مبارک الله، محمد و علی را خواهیم دید.
حال شما وارد صحنی شده‌اید که اتابکی می‌نامندش. درست در مقابل شما یک حوض آب قرار دارد و جالب اینکه انعکاس در ورودی بارگاه ۸ ضلعی که در انتهای صحن بعدی و در فاصله‌ای ۵۰ متری قرار دارد. در این حوض دیدنی است و از زیبایی‌های معماری این بنا محسوب می‌شود.
اگر به سمت راست‌تان نگاهی بیاندازید حجره‌هایی را می‌بینید که قبلا محل اسکان مسافران و دیدار کنندگان از این بنای تاریخی بود اما اکنون تبدیل به فروشگاه‌های صنایع دستی شده‌اند. آب انبار این‌مجموعه نیز یک عکاسی است که خاطرات دیدارتان از این مجموعه را جاودانه می‌کند.
برای رفتن به صحن دوم باید از راهرویی گذشت که در ابتدای آن دری چوبی وجود دارد که از هند آورده شده و تزئیناتی زیبا از عاج فیل را بر پیکر دارد. درست در میانه راهرو و در سمت راست آن چایخانه سنتی قرار گرفته است و در سمت راست نیز چند اتاق وجود دارند که خالی‌اند.
بعد از راهرو صحن وکیل الملکی است که حوضی زیبا درآن است و با گلدان‌های شمعدانی تزیین شده است. اطرافش نیز حجره‌هایی هستند که اکنون کاربرد تجاری و اداری دارند. ناگفته نماند که درخت‌های سرو این باغ مزار را می‌توان مکمل زیبایی‌های معماری بنا دانست.
دو مناره کوچکتر نیز در این صحن هستند که روی این گل دسته‌ها نامهای مبارک الله و علی و عبارت لا الله الا الله و آیه یدالله فوق ایدیهم و در بالای سر در آیه حسبناالله نعم الوکیل نعم المولا و نعم النصیر آمده است.
در زیر مناره سمت چپ آرامگاه حسنعلی خان معروف به امیر نظام گروسی قرار دارد. وی در سال 1317 هجری به حکومت کرمان منصوب شد اما فقط شش ماه والی کرمان بود. او در خارج از کشور تحصیل کرده و مردی باسواد بود و در عزل و نصب حکام ولایات ایران نفوذ داشت.
ماهان و کرمان در اسناد تاریخی
امیر نظام در نامهای به تاریخ (آخرجمادی الاولی 1317 برابر با اوت 1899میلادی) برای یکی از دوستانش به صراحت، مختصری از احوالات کرمان را در آغاز حکومتش آورده است:
وی در نامه‌اش از بارش کم باران و کم شدن آب قنوات یاد کرده و از تاثیر آن بر قیمت غله و گران آن نگاشته است؛ بر طبق این نامه غله به خرواری ۲۰ تومان تا ۲۲ تومان رسید.
امیرنظام که اوضاع را این چنین می‌بیند دستور می‌دهد تا دوهزار خروار غله از مالکین اطراف خریده و وارد شهر کنند. این کار باعث شد قیمت جنس‌ها پایین آمده و خرواری ده تا دوازده تومن برسد.
امیر نظام همچنین به نکته مهمی در مورد سرنوشتش اشاره کرده که خواندنش خالی از لطف نیست.
اعتقادم این است که مرگ من در کرمان خواهد بود. وصیت کرده‌ام مرا در کنار مزار شاه نعمت الله ولی در ماهان دفن نمایند.
مزار وی اکنون در سمت چپ ورودی مزار شاه نعمت الله ولی قرار گرفته و با خطی خوش در مورد زندگی او توضیحاتی نوشته شده است. پیش درگاه ورودی رواق از صحن وکیل گل و بوته می‌توانیم ببینیم و با خط نستعلیق بر روی مرمر چند بیت شعر نوشته‌اند.
در دو طرف رواق ورودی دو تابلو سه بعدی قرار دارند که از سه جهت تصویر خیمه گاه و سر مطهر امام حسین ع و پیکر ایشان است. در تابلوی دیگر ایات افوض امری الا الله و توکلت الی الله و شهادتین را می‌توان خواند.
سپس وارد اولین مزاری می‌شویم که آرامگاه شاه نعمت الله ولی نیز در آن است. بر دیوار هشت ضلعی روی مزار گچ بری‌های زیبا قرار دارند و کتیبه‌های داخل آن که آیات قرانی با خط نسخ نوشته شده‌اند.
دور تا دور، آیه‌ها به خط کوفی الله اکبر و لا اله الا الله و بر روی سنگ مرمر که روی قبر است بسم‌الله الرحمن الرحیم و آیه تطهیر و اسامی دوازده امام و بر سنگ دیگری نیز شهادتین نوشته شده است.
گفتنی‌های معماری و گردشگری این باغ مزار بیش از آن است که اینجا ذکر شده است.
باید خودتان بیایید و از نزدیک ببینید ضمن آن که در شهر ماهان سفره خانه‌ها و خانه‌های بوم گردی بسیاری هستند که به آنها هم خواهیم پرداخت.
عکس‌ها: ببراز آرامون
